02.06.2023
Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Товарищтайович Ховалыгның даргалаашкыны-биле эрткен хуралда, Россия Федерациязының чиңгине прокурорунуң оралакчызы Дмитрий Демешин база видеоконференцхарылзаазы-биле - Россия Федерациязының Президентизиниң чанында уруглар эргелерниң талазы-биле бүрүн эргелиг төлээ Мария Львова-Белова, Россия Федерациязының сенатору Дина Оюн олар киришкеннер.
Тываның прокурору Сергей Дябкин, Тыва Республиканың Чазааның Даргазының оралакчызы база Тыва Республиканың Чазаанда назы четпээннер херектериниң база оларның эрге-ажыын камгалаарының талазы-биле ведомстволар аразының комиссия даргазы Орлан Сарыглар, Тыва Республикада иштики херектер сайыды Сергей Кондрашов, Россияның Истелге комитединиң Тыва Республикада Истелге эргелелиниң удуртукчузу Константин Столбин, Тыва Республиканың өөредилге сайыды Елена Хардикова илеткелдерни кылган.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг хуралды ажыдып тура, республиканың чурттакчы чонунуң үштен көвей кезии уруглар болгаш элээдилер деп демдеглээн:
«Шак ындыг демографтыг көргүзүглүг болгаш, уругларывыстың кижизидилгезинге, өөредилгезинге база сайзыралынга байдалдарны тургузар харыысалгавысты эки билип турар бис – деп, Тываның Баштыңы чугаалаан. – Эрткен чылдан элээдилерниң талазындан кем-херек үүлгедиишкининиң адырында дүвүренчиг байдалды демдеглеп эгелээн бис. Назы четпээннерге удур үүлгедиглер, уругларның бодунуң амы-тынынга четтинери, өг-бүлелерде таарымча чок байдалдар санының өскен. Чурттакчы чоннуң ниити санында уруглар болгаш аныяктар үлүү көвүдээнинден, регионда кем-херек үүлгедии “аныяксаан”. Ынчангаш Россияның чиңгине прокурорунуң оралакчызызының киржилгези-биле ведомстолар аразының комиссиязының калбак хуралын эрттирерин саналдаан бис».
Дмитрий Демешин хуралдың киржикчилеринге майның 17-де үнген Россияның президентизи Владимир Путинниң “2023 чылга чедир Россия Федерациязында уругларның айыыл чок чоруунуң комплекстиг стратегиязын бадылаар дугайында” чарлыын сагындырган.
«Уругларның төлептиг амыдырал байдалын, ажы-төлдүг өг-бүлелерниң чедимчелиг чоруун, ниитилелде назы четпээннерниң эрге-ажыынга удур чурумунга профилактика системазын хевирлээрин хандырары стратегияның мурнады боттандырыр угланыышкыны болур. Шак бо айтырыглар республиканың чурттакчыларынга эң чугула. Ниитилелде улуг хөлзээшкинни болдурган назы четпээннер кем-херек үүлгедиишкиннеринге хамаарыштыр кылдынган ажылдар илереп келир. Үүлгедиглер бар болганда, ажылывысты эки деп санап шыдавас бис» – деп, РФ-тиң Чиңгине поокурорунуң оралакчызы чугаалаан.
Тыва Республикада иштики херектер сайыды Сергей Кондрашов бодунуң илеткелинде, чурттакчы чоннуң арагалаашкыны элээдилерниң катап корум-чурум үрээшкиннернеринге салдарны чедирип турарын демдеглээн. 2022 чылда катап база чурум үрээн назы четпээннерниң саны 35,5 хуу өскен. Дагын катап чурум үрээннерниң 13 хуузу эзирик байдалдыг турган.
Россияның Уруглар омбудсмени Мария Львова-Белова, эки үре-түңнелдерлиг регионнарның практиказынга республиканың киржилгезин чедип алырын деткиир саналды киирген. Чижээ, эрткен чылдан Тываның киржип эгелээни “Россияның элээдилери” стратегтиг программа-биле акшаландырыышкынга база специалистерни өөредиринге дузалажыр. Ындыг төптер шагдагы Пионерлер бажыңы ышкаш ажылдап, элээдилерге ажыктыг болгаш солун дыштанылганы хайгаарал адаанга чорудар ужурлуг.
«Акшаландырыышкынга, специалистер өөредилгезинге, амыдыралдың нарын байдалынга таварышкан берге элээдилерниң социализация программазын хевирлээринге дузаны кадарынга белен бис» – деп, Львова-Белова дыңнаткан.
Тыва Республиканың Чазаанда назы четпээннер херектериниң база оларның эрге-ажыын камгалаарының талазы-биле ведомстволар аразының комиссия даргазы Орлан Сарыглар аарышкылыг айтырыглар талазы-биле чон-биле ужуражыр дээш Тываның кожууннарынче үнген эрге-чагырга, хөй-ниити, эмчи, эртемденнер ниитилелиниң база шажын чүдүлгениң төлээлеринден тургустунган ажылчын бөлүктер таварыштыр чурттакчы чон-биле дорт чугаалажылгазының түңнелдерин бодунуң илеткелинде дыңнаткан. Уругларның кем-херек үүлгедиишкини, хайгаарал чок чорууру, суицидтер, уругларга удур күчүлээшкин айтырыын ажык көдүрүлген. Чурттакчылардан дээштиг удур харылзааны алган.
Тодаргай чагыглар аразынга – ажы-төлүнүң амы-тынынга база кадыынга айыылды тургузуп турар арагалаар херээженнерге пособиелер бээрин кызыгаарлаарын хоойлужудулга деңнелинде өөренип көрүп турар. Чедери берге көдээ суурларга участок төлээлериниң санын көвүдедип, ОШАЧКИ постуларын катап тургузуп, улусчу дружинаны организастаар. Назы четпээннер ортузунга суицидке удур профилактика ажылынга психологтарның ролюн күштелдирип, кичээлден дашкаар үеде назы четпээнерни хөйү-биле хаара тудар бөлгүмнер олгаш секциялар санын көвүдедир.
Владислав Ховалыг корум-чурум тудар органнарның профилактика ажылын күштелдирери - ажылдың кол угланыышкыны болурун демдеглээн. Регион Чазааның даалгазы-биле, Тываның муниципалитеттер баштыңнары бөгүнде назы четпээннер херектериниң талазы-биле комиссияларны удуртуп турар болганда, кожуунунда база хоорайында болуп турар чүүлдер дээш боду харыысалганы алырын сагындырган.
«Ажылдап кылган шиитпирлер саазын кырында бюрократчы эвес, а Тываның уругларын кем-херек үүлгедиишкининиң семээшкининден камгалаар боттуг ажыл-херектер апаарынга бүзүрээр мен. Алдар аттыг кижини – өөредилге, кадык камгалал төлээзин, истекчи азы депутатты берге элээдиге-ле быжыглап, багай салдардан ырадып, спорт дээн ышкаш ажыктыг чүүлдер-биле сонуургадып, өрү тырттар херек. Бир эвес элээди кижи ниитилелге төлептиг черни ээлепсе, ооң дагдыныкчызы ниитилелдиң бүзүрелин шынзыктырганы ол» –деп, Дмитрий Демешин республиканың МИЧ-теринге дыңнаткан.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг, назы четпээннер херектериниң база оларның эрге-ажыын камгалаарының талазы-биле ведомстволар аразының комиссия хуралының түңнелин үндүрүп тура, мындыг составтыг хурал бир дугаар эрткенин дыңнадып, ооң төнчү шиитпирлери бо чооку үеде билдине бээрге, Тываның чонунга албан дыңнадырын чугаалаан.