Өвүр черин өргүн чонга бараалгадыйн

Өвүр – Тываның мурнуу чүгүнде Моол чурту-биле кызыгаарлажып чыдар кожуун. Долгандыр бедик арт-сынныг, аржаан-сугларлыг тывызык-ла оран. Кожууннуң төөгүзүнүң арыннарын ажып көөр болза, солун. Тыва Арат Республиканың Биче Хурал Президиумунуң чарлыы-биле 1941 чылдың май 24-те аңгы кожуун болуп тускайлаттынган. 

Өвүр кожууннуң кол адыры – мал ажылы. Бо чылдың санаашкыны-биле мал бажының саны 185 муң. 15 муңчу малчынныг, ажыл-агыйын чаа эгелеп чоруур 5 фермерлиг.

Өвүр кожууннуң төвү Хандагайтыга  чаңчыл болган, чылдың эртер көдээ ажыл-агыйның малчыннар байырлалын август 24-те эрттирген. Суурнуң чону, сумулар Саглы, Солчур, Дус-Даг, Чаа-Суур, Ак-Чырааның ажыл-ишчилери база чалаттырган төлээлер, спортчулар, аът салыкчылары, мөгелер болгаш кожазында Моолдуң Убса-Нур аймактан аалчылар сонуургап келген. Кожуун төвүнге чоокшулап кээрге-ле, ийи улуг кудумчуларының оруктары чаарттынган, чаа бажыңнарның немей туттунганы, черле бурунгаар сайзырап турары каракка көскү.

Байырлыг чыскаал

Байырлал чаңчыл болган чыскаал-биле эгелээн. Хандагайтыда Геннадий Тумат аттыг Культура төвүнүң девискээринде ак өглерни тип каан, суурну янзы-бүрү өңнүг  шарлар болгаш тукчугаштар-биле шимеп дерээни чараш. Сцена кырында Тыва национал оркестрниң артистери база башкарыкчылар өткүт үнү-биле байырлалдың чыскаалын эгелээринче кыйгырды. Октябрь кудумчузунда чыскаалдың бажын молдурга мунган оолдар,  дерип каан аъттарлыг, тыва хептерлиг аът мунукчулары баштаан. Оларның соонда кожууннуң 6 сумуларының көдээ ишчилери, ажыл-агыйның адыр аайы-биле албан черлери  байыр чедириишкинниг бижиктерлиг, чаңгыс аай тыва хептерлиг бөлүү-биле шуужуп эрткен.

Байырлыг чыскаалдың соонда Өвүр кожууннуң чагырга даргазы Сергей Куулар чыылган чонга байырны чедирип, хүндүлүг аалчыларның бирээзи — ТР-ниң Чазааның Даргазының оралакчызы Артур Монгалга сөстү берген. Тываның Чазааның Даргазының болгаш бодунуң өмүнээзинден Өвүрнүң ажыл-ишчи чонунга байырлал таварыштыр база удавас Россия биле Тываның каттышканының, Кызыл хоорайның тургустунганының 100 чыл оюн чедиишкинниг уткуурун ол күзээш, албан черлери: кожууннуң төп эмнелгезинге дериг-херексел садып алырынга, Солчур суурда «Салгакчы» уруглар садының капитал септелгезин чорударынга, Хандагайтыда уругларның спорт школазынга акша-хөреңги сертификаттарын берген. Ол ышкаш «Кошкарлыг» көдээ бүдүрүлге кооперативиниң даргазы Буян Самбууга, Хандагайтыдан Роман Монгушка, Дус-Дагда арат ажыл-агыйжы Өнермаа Кууларга, ол-ла суурдан муңчу малчын Борис Кууларга, Ак-Чыраадан Вера Тюлюшке хөй чылдарда ак сеткилдиг күш-ажылы дээш хүндүлел бижиктерни тывыскан. А юбилейниң медальдарын Ак-Чыраадан Айлаң Баазаңга, Хандагайтыдан Норжуң Кууларга, Чаа-Суурдан Сургуул Монгушка, Дус-Дагның муңчу малчыны Чимит Кууларга, Солчурдан Нина Монгушка, Хандагайтыдан Көгел Тюлюшке байырлыг байдалга тывыскан.

ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) даргазы Каң-оол Даваа байыр чедириишкининге улаштыр бедик арт-сынныг, өзүген малдыг өвүржүлерниң республикада мурнуку одуругдазын болгаш кызымак ажылын демдегледи. Өвүр кожууннуң чагырга даргазы Сергей Куулар деткимчени көргүскен Тываның Чазаанга четтиргенин илередип, ам-даа бүзүрелдиг ажылдаарын чугаалады. ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызы Хандагайты сумузундан чаа эгелеп чоруур фермер Андрей Донгакка хүндүлел бижикти берген.

«Кадарарда хоюм чараш»…

Мындыг тывызык аттыг мөөрейни бо чылын бир-ле дугаар кожууннуң көдээ ажыл-агый эргелелиниң ажылдакчылары  күрүнениң унитарлыг бүдүрүлгелер болгаш ажыл-агыйларның аразынга  чарлаан. Ооң сорулгазы — кадарып турар хоюнуң эң-не семис-шыыраан эккелгеш, ойнаар-кыстар ышкаш чараштыр хепкерер. Улуг-бичии сонуургактар ону чурукка тырттырган, тудуп-суйбаан, чарашсынган турлар. Боттарының коданындан Сарыг-Хөл сумузунда «Чалааты» КУБ, Дус-Даг, Саглының көдээ ажыл-агыйлары кедергей-даа семис хойларын делгеп көр-    гүскен. Дус-Дагдан маңган ак кылдыр арыдыр чуп каан ийи хой өскелерден ылгалдыг көзүлдү. Мөөрейниң    түңнелинде «Чалааты» КУБ-туң хойлары онзагайы-биле тиилээн. 2-ги черни Саглы, 3-кү черге Дус-Дагның көдээ ишчилери төлептиг болган. Бо удаада бир дугаар эртип турар болгаш чүгле каш санныг арат ажыл-агыйлар киришкен, оларга шуптузунга өртектиг белектерни тывыскан. Делгелгеге эккелген хойларын кожуунда хөй уругларлыг 6 өг-бүлелерге дузаламчы кылдыр берген.

«Чаагай аал»

«Чаагай аал» мөөрейинге тыва чоннуң национал аъш-чемин делгеп салган. Тыва кижи шаг-төөгүден бээр үнген-кирген чоннуг, амданныг аъш-чемниг чораан. Аңаа үндезилеп алгаш, тывызык мөөрейге чаа-сууржулар, ак-чыраажылар болгаш дус-дагжылар идепкейлиг киришкен. Чаа-Суурнуң школазының башкылары Дмитрий Шарый-оол, Аяна Комбуй-оол болгаш Ольга Доспан ширээ кырында каш янзы национал аъш-чемин делгеп ап, өгбелериниң эдилеп чорааны дазыл аяктарында далган-тараазын кудуп алган, быштак болгаш сүт арагазын эрткен-дүшкен чонунга сонуургаткан турлар. Мөөрейниң түңнелинде Сарыг-Хөл сумузу — 1-ги черни, 2-ги черге чаа-сууржулар төлептиг болуп, өртектиг белектер-биле шаңнаткан.

Көшкүн чоннарның оран-савазы – кидис өг мөөрейинге Чаа-Суур сумузунуң өө бирги черге төлептиг болган.

Хартыганың тевери дег, катай хаккаш дүжүргүлээр мөге оолдар байырлалдың солун кезээ хүрешке ачыр-дачыр тудушканнар. Тыва чоннуң шаг-төөгүден бээр эң-не ынак оюну – хүреш. Ол дугайында тыва улустуң аас чогаалының эртинелери – тыва маадырлыг тоолдар, тоолчургу болгаш төөгүлүг чугаалар, ыр-кожамыктар, үлегер чугааларда бижээн. Тыва маадырларның барык-ла дөгерези, мөгелер ийикпе, азы тоң дора дизе, оларның аразында хүрежип билбес кижи чок. Бистиң өгбелеривис мөге кижиниң овур-хевири-биле боттарының хостуг, аас-кежиктиг чуртталгаже чүткүлүн, дайзыннарга тиилеттирбес, базындырбас тура-соруун илередип, туржуп чораан.

Тываның Арзылаң, Начын мөгелери баштайгы онаглары-биле хүрешти эгелээш, сөөлгү салыгларынга чедир хүрешти доозуп кааннар. Оларның аразында моол мөгелер база бар. Семеп келген моол мөгелерни көөрге, арай-ла сезинчии кончуг чорду. Тыва чуртун ээлей чурттаан мөгелерниң сөөлгү салыгларынче олар база кирген. Эзир куштуң самын тепкен, чоргаар, түрлүг мөгелерден Ай-Демир Монгуш шүглүп үнген. Арзылаң мөге Сайын-Белек Түлүш   үжүүрлешкен, үшкү-дөрткү черни Ким Седен-оол биле моол мөге Седен-Дорж Монг-Байыр үлешкен. 5-8-ке Дус-Дагдан Ай-Чүрек Дүвендей, Чөөн-Хемчиктен Седип Ондар, Моолдан Эрдэнэ-Бат Лхам-Хуу биле МонгоБаттула олар алган. Тиилекчилерге акша шаңналдарын болгаш медальдарны чагырга даргазы Сергей Куулар  тывыскан.

«Эр кижиниң сүлдези — эртине малы — аъдында, эр кижиниң эргим аъды эрте шагдан эжи чораан» деп чоннуң чеченинде чугаалааны дег, эр кижиниң үш оюнунуң бирээзи – аът чарыжы бедик деңнелге эрткен. Аңаа чүгле тус черниң аъттары эвес, чоок чыдар кожууннардан база аътка ынактар келген. Кайда-даа болуп турар аът чарыштарында бичии аът мунукчуларының чылгы малга сонуургалдыын эскерер чордум.

Аныяк чүгүрүк 42 аът аразындан 1-ги черге Чөөн-Хемчиктен Алдын-оол Тюлюштуң аъды, 2-ги черге Чаа-Суурдан Ай-Хаан Тюлюштуң, 3, 4, 5-ке Чөөн-Хемчиктен Сылдыс Ондарның, Эрес Чагыр-оолдуң, Дус-Дагдан Омак Туматтың аъттары эрткен.

31 тыва аъттар аразынга чарышка 1-ги черни Саглыдан Саян Ооржактың аъды, 2-гизин Солчурдан Олег Самбуунуң, 3-кү черге Чаа-Суурдан Сылдыс Монгуштуң болгаш Дус-Дагдан Даң-Хаяа Одайның, Чаа-Суурдан Белек Түлүштүң аъттары удаа-дараа келген.

Улуг аъттар чарыжынга 27 аъттан 1-ги черге Чөөн-Хемчиктен Балан Чагыр-оолдуң, 2-гизинге Хандагайтыдан Артыш Кууларның, 3-күзүнге Дус-Дагдан Чонар-Даш Кууларның болгаш Дус-Дагдан Орлан Туматтың, Борис Биче-оолдуң, Чаа-Суурдан Бадыр-Саң Монгуштуң, Дус-Дагдан Чонар-Даш Кууларның, Хандагайтыдан Артемий Дагбыштың аъттары эрткен.

Чоруктуг 12 аъттарның аразындан Хандагайтыдан Владимир Монгуштуң аъды 1 дугаарында, 2-ги черге ол-ла суурдан Булат Монгуштуң, Чөөн-Хемчиктен Даваа Ондарның аъды 3-кү черге болгаш Чаа-Суурдан Григорий Тюлюштуң аъды 4-ке, Дус-Дагдан Дөдей-оол Кертик-оолдуң аъды шаңналдыг черлерже кирген. Чоруктуг аъттарның чарыжы-биле маргылдаа доозулган.

Өвүр – кайгамчык онзагай оран. Успа-Хөлдүң сериин сырынын тынып, узун баткан Улаатайның аржаанынга каксып, Дус-Дагның кызыл дузун амзай кааптарга, кижиниң тура-соруу хайныгып бээр, сагыш-сеткили Саглының карак четпес ховузу дег делгем апаар.

Чечек Ондар, Хандагайты сумузунуң баштыңы: «Бистиң кожуун кыдыг-кызыгаарда-даа болза, төп черлерден чыда калбайн, бурунгаар хөгжүп орар.  Мурнувуста улуг байырлалдар  удавас болур, аңаа база идепкейлиг киржир дээш белеткенип тур бис. Көдээ ишчилерниң ажыл-ижин түңнээри-биле кожууннуң наадымын чарлаан. 6 сумунуң малчыннары келген.  Малчыннарга деткимчени көргүзүп, акшаны болгаш техниканы берип турар. Кожуунда 15 муң малдыг малчыннар база ажыл-агыйын чаа эгелеп чоруур араттар бар. Өөредилге адырында миллион акша алган школалар бар болгаш уруглар садтарының башкыларынга акша-шаңналдарын берген. Кожууннуң төп эмнелгези 22 миллион рубльге капитал септелгени кылган. Хандагайты суурда Октябрь, Ленин кудумчуларының оруктары чаарттынган, ам-даа кылыр ажылдар бар».

Аяна Монгуш, Тыва национал оркестрниң уран чүүл удуртукчузу: «Бо малчыннар наадымын төрел чонум-биле өскен-төрээн кожуунумда келгеш, эрттирип тур мен. 2014 чыл онзагай төөгүлүг чыл болур, Тываның Россияга каттышканының база найысылал Кызыл хоорайның тургустунганының 100 чыл оюн демдеглээр бис. Мында болуп турар хемчеглер база Тываның улуг байырлалдарынга тураскааттынып эртип турар. Хандагайтыда оруктар чаарттынып турар, чаа чуртталга бажыңнары немешкен, черле дыка бурунгаар сайзырап турарын эскердим. Малчыннарга күрүне дыка эки төлевилелдерни тургузуп, акша-хөреңгини үндүрүп берип, херек техниканы берип турары кончуг эки».

Эртине Сат, Солчур сумузунуң чагырга даргазы: «2012 чылдың ноябрь айда харыысалгалыг ажылды хүлээп алгаш, ажылдаан мен. Солчур сумузу 1240 чурттакчылыг. Малчыннар байырлалында кидис өөвүс тип алгаш, идепкейлиг киржип тур бис. Бодум хуумда, Тываның Чазааның ажылын үнелээр-дир мен. Кожууннуң көдээ ишчилериниң байырлалынга таварыштыр чонумга ам-даа чедиишкинниг ажылдаарын, тос чүзүн малывысты өстүрерин күзедим».

Норжуң Куулар, Хандагайты сумузунуң хоочун чурттакчызы: «Мен Хандагайты школазынга ажылдап чорааш, хүндүлүг дыштанылгаже үндүм. Ам 69 харлыг мен. Мээң ажыл-ижимни үнелеп көргеш, шаңнал бергенинге улуу-биле өөрүп четтирдим. Бүгү-ле чонумга байырлалдар уткуштур чедиишкиннерни, ак орукту йөрээп ор мен».

Ася Базыр-оол.