Меңгилиг сынның мерген сөстүг кызы

«Шын», «Тываның аныяктары», тыва радио, телевидениеге ажылдап турган чылдарымда чогаадыкчы журналистерниң улуг-бичии бүгү салгалдарының арга-дуржулгазын көрүп, чагыг-сүмезин дыңнап, мерген сөстүң мергежилинге өөренип, эгин кожа эдержип, кады ажылдап чорааным кажан-даа уттундурбас. Оларның аразында чоргаарланыр коллегаларымның бирээзи – мөңге меңгилиг Мөңгүн-Тайга кызы Лидия Херлииевна Иргит. Ол биче сеткилдиг, оожум-топтуг, эртем-билиглиг, дузааргак, хүлээнген херээнге бедик харыысалгалыг болгаш эчизинге чедир бердинген кижи. Чаңгыс домакка түңней сөглээрге, онза, бүдүштүг кижи.

Лидия Иргиттиң назынының көвей кезии радио-биле холбашкан. Билдингир радиожурналист, шүлүкчү, чогаалчы-биле бир катап Шамбалыг суурже кады сургакчылаашкынымны сактыр-дыр мен. Эде тургустунуушкуннуң эгези, таптаашкын үези дижип, бактап чаңчыга бергенивис чылдар чүве. Орден-хавыяага чедир ажылдап, алдаржып чораан онза-солун кижи, совхоз директору С.Д. Седен-оолду аастан дүжүрбейн чугаалажып, аравыста каттыржып каап, анекдоттажып каап халдып ор бис.

Малдар оъттап турган баалыкты ажа халдып кээривиске, Сергей Дөңгүровичиниң үндезилеп тургусканы көшкен хемчиктерниң сууру Шамбалыг көстүп келди. Бо сургакчылаашкынга кады чораан эштеривис: Тывага баштайгы дээди эртемниг кинооператор К.Д. Монгуш, «Часкы хаттар» деп номнуң автору М.Б. Көжелдей, Миний-оол Ондар база бар. Калган эжим Карыма Домбуевич хөктүг чугаалар хөөрээринге хөлчок мергежээн, культуразы бедик, сөзү чечен кижи. Орук дургаар каткы-хөг үндүрер кол «артизивис» ол чорду.

Шамбалыгга дүшкеш, дораан-на авторлар дилеп, даалгалар күүседип кириптивис. Удуртукчу бар-даа, чок-даа болза, ажыл-агыйның кежигүннериниң аразында ажылчындан бригадирге чедир биске херектиг, чугаа кылырынга ажыктыг авторну тыва-ла бээр бис.

Хүнзедир чимзенгеш, «дүжүткүр» болдувус. Дедир кел чорааш, алдарлыг мөге Владимир Монгуштуң (Күчүтен мөге Аястың акызы) авазы кадарчы Кара-Бызааның аал-оранынга бардывыс. Малчынның шай, быдаазы хайнып турар аразында Лидия Иргит үргүлчү чүктеп чоруур үн бижиир репортерун белеткеп салгаш, кодан хойнуң кол ээзинден интервью ап четтигипти. Ынчан чаа эгелеп чораан, ам хоочуннар одуруунда радиожурналистиң, үн бижиир үш кил аппарадын чүктеп алгаш, сургакчылаан үнүүшкүннери санап четпес талыйган болбайн аан.

Тыва радиога үр чылдарда үре-түңнелдиг ажылдап келгеш, янзы-бүрү мергежилдиң кижилери-биле хөй удаа хөөрежип, ужуражып чугаалашкан. Амданныг тараа-далган, чаглыг эът, элбек сүт-биле бисти хүн бүрү ашкарып-чемгерип, хандырып турар көдээниң маадырлыг ажыл-ишчилери шаң таңныылы, бызаа ажаакчызы, сарлыкчы, ивижи, тевежи, чылгычы, саанчыдан эгелээш, яамыларның сайыттарынга чедир чогаалчы журналистиң интервью, репортаж, очерктеринде он-он овур-хевирлер, үлегер-майыктар, хуу салымнар болуп, бурунгаар хөгжүлдениң төөгүзүнге артып калганы демдеглексенчиг. Чогаалчыларны чоннуң сагыш-сеткилиниң инженерлери дижир. Ынчаарга, дөрткү эрге-чагырганың төлээлери кылдыр көскүлеңнеп, хүлээп көрдүне берген журналистер ижин-хөөннүң илередикчилери, идикчилери болбушаан, чырык хөөннү кыпсып шыдаар, күзүнгү дег кылаң, арыг сеткилдиг, күштүг күзел-соруктуг чогум-на Лидия Иргит ышкаш чоргаарланырывыс оолдар, кыстар-дыр. Ындыгларның саны кайы хөй. Ынчалзажок хоо тарааны кончуг таптыг хооргаш, согаашка ургаш, соктаан чиңге тараазын шишкээнинден үнгенин өремелеп чииривис дег, Лидия Иргиттиң шилиттинген чидиг-мерген сөстери ындыг чедингир, дээштиг. Езулуг-ла сорунзалай бээр уран-чечен, байлак сөстүг журналист, чончу чогаалчы, уян үннүг шүлүкчү.

Ол — 1998 чылдан бээр Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы. А. Горький аттыг институттуң чанында литературлуг курстарның доозукчузу. Олче өөренип кирериниң мурнунда «Дамды», «Хөлдүң көрүнчүү», «Мөңгүн булак» деп аттарлыг шүлүктер номнарын чырыкче үндүрген. Ооң дараазында чылдарда «Серебряный родник», «Счастья граммов семь» деп номнарны орус дыл кырынга Москва, Абакан хоорайларга парлаткан. «Л.Х. Иргиттиң шүлүктеринде сеткил-хөөннүң хөлзээшкиннери, сагышсыралдың кээргели чуруп көргүстүнгенинден ооң лириктиг маадырлары онзагай овур-хевирлиг» — деп, Сайлыкмаа Комбу тыва литератураның шинчилекчизи орус дылда Новосибирскиге чоокта үнген «Тувинская литература. Словарь» деп чаа номунда үнелээн.

Профессионал журналистерниң «Чонар-даш демир-үжүү - 2012» республика мөөрейиниң түңнелин Россия парлалгазының хүнүнде бо чылын үндүрерге «Репортаж» деп номинацияга хоочун радиожурналист Л.Х. Иргит тиилээш, бирги черни ап шаңнаткан. Шүлүүм-биле бодалымны согажалаайн.

Алдар боду чедип келбес,

Аккан дерден төрүттүнер.

Аксың-кежии аайлашсын,

Ажыл-үүлең чогуп бүтсүн.

Чидиг бистиг чыда ышкаш

Бижип чоруур демир-үжүүң –

Чигзиниг чок быжыг чепсээң.

Чиктиг-хөктүг төөгүлерни,

«Чиндиңнээштиг» чуртталганы

Чиге тода чуруп чорзун!

Даңзы Салчак