Россияның Президентизи-биле ужуражылганың түңнелдериниң дугайында Тываның Баштыңының интервьюзу

 Март 3-те Россияның Президентизи Владимир Путин-биле ужуражылгазының түңнелдериниң дугайында Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол КТРК «Тыва» телеканалга интервьюну берген. Регионнуң баштыңынга айтырыгларны БРТРК-ның филиалы «Тыва» КТРК-ның директору Андрей Чымба салган. 

 Президент-биле Тываның чидиг айтырыгларын сайгарып, эң-не чугула айтырыгларга дугуржулганы чедип алыры-биле шиитпирлиг болганын республиканың баштыңы чугаалаан. 

 «Владимир Владимировичиге кандыг-бир азы ол теманы тодаргайы-биле тайылбырлап олурбас. Херек кырында регион бүрүзү чүнү төлээлеп турарын дыка эки билир, кайгамчык удуртукчу ол» - деп, Шолбан Кара-оол демдеглээн. 

 Ам телеинтервьюдан чамдык чүүлдерни сонуургадыр-дыр бис. 

 «2015 чылды кандыг чурттап эрттиргенивисти, чүнү кылганывысты, кандыг түңнелдерлиг болганывыстың дугайында тайылбырдан чугаавысты эгеледим. Кризистиг 2015 чылды чаңгыс чер чурттугларымның күш-ажылының ачызында буураашкын болбаанын чугааладым. Өске регионнарга көөрде, үлетпүр хөгжүлдезиниң индекизи-биле республика Сибирь регионнарының бажында үжүнүң санынче кирген. 

 Совет үе соонда, 2015 чылда, Тыва Республика бир-ле дугаар, Кызыл-Таштыгның даг-руда комбинадын тутканы статистика көргүзүү-биле демдеглеттинген. Кажан ол бүгү күчүзү-биле ажылдап эгелээр болза, аңаа 1200 кижи ажылдаар. Ам ында 824 кижи ажылда, тус черниң чурттакчылары, чаңгыс чер чурттугларывыс барык 80 хуузун тургузуп, акшаны ажылдап ап турарлар. Бүдүн чылыг-чырык-станциязы ышкаш улуг котельнаяның директорунда Красноярскиниң политехниктиг институдун дооскан аныяк тыва оол ажылдап турар. 2015 чылда комбинат 687 муң тонна даг рудазын казып тыпкан. Ол ам чоокку үеде миллион деп санче үнүп кээр. 

  “Евразхолдинг” компанияның Межегейниң кокстуг хөмүр-даш чыдынында 400 ажыг кижи ажылдап турарын, 2015 чылда ол бүдүрүлге 1 млн. тонна кокстуг хөмүр-дашты касканын чугааладым. Ук бүдүрүлгеде ажылдап турар кижилерниң 60-дан эвээш эвес хуузу, Тываның чурттакчылары болурун, инвесторларлар-биле дугурушкан бис. 

 Кризис деп турза-даа, эки дижир совет үениң экономиктиг көргүзүглерин бир дугаар ажып эгеледивис. Тыва 1980 чылда миллион ажыг тонна хөмүр-дашты казып турган. Ам шак-ла ындыг түңнелдерни, бөгүн чедип ап турар бис. Ооң-биле канчап чоргаарланмазыл?

  Ындыг болзажок, кризистиң уржуктары кижилерниң чаагай чоруунга, Тывага база дегген деп, Президентиге чугааладым. Хереглел барааннарының өртээниң өзүлдези чурттакчы чоннуң боттуг орулгазындан 10 хуу улуг болган. Ол бир дугаарында чурттакчы чоннуң боттуг орулгазынга дегген. Тываның статистика органнары боттуг орулга 6 хуу кудулаанын демдеглээн. 

 Ону кандыг-даа хөөредиг чокка, херек кырында байдал кандыг дээрзин чугаалап, чоннуң күш-ажылының ачызында кризисти ажып эрте бээривисти демдеглеп турар бис. Бир талазында кризис, ээлеп ап болур чаа хостуг черлерни берип турар». 

 ТЫВА ХӨГЖҮҮР БОДУНУҢ ОРУУН ДИЛЕП ТУРАР 

 Тыва хөгжүүр бодунуң оруун дилеп турарын Президент деткээн. Бодувустуң ажыл-иживис аайы-биле, эң баштай көдээ ажыл-агыйын өөренип көрбейн, кайыын дилээр бис? Шагдан бээр чаңгыс чер чурттугларывыс, өгбелеривис мал ажылы-биле тудуш холбаалыг иштиг чораан. Бир эвес малывыс бар болза, тодуг-даа, хептиг-даа чоруурувусту медереп билзе чогуур. Ынчангаш шупту күжениишкиннерни көдээ ажы-агыйынче угландырып турар ужурувус ол. Үшкү чыл боттаныышкында «Бир суур – бир бүдүрүлге» төлевилелдиң чон ортузунда эң-не нептереңгейи база ында.

  Ол төлевилел тодаргай түңнелдерни берген. Көдээ ажыл-агый бүдүрүлгези хөгжүлдени алган. 1800-2000 ажылчын олуттар немешкен. Сайгарлыкчыларның саны 10 хуу өскен. Биче болгаш ортумак сайгарлыкчы чорукта ниитизи-биле он муң ажыг кижи хаара туттунган. Ол дээрге үндүрүг төлээринге белен, күрүне деткимчезин алыр эргелиг, ак сеткили-биле ажылдап турар сайгарлыкчылар-дыр. Кижилерде бүзүрел тыптып келген, оларга деткимчениң аңгы-аңгы хевирлерин көргүзүп турар. 

 Ооң дугайында чурттуң баштыңынга илеткээш, 2015 чылда база бир «Аныяк өг-бүлеге – кыштаг» деп ажыктыг төлевилелди эгелээнивисти сонуургаттым. Бо төлевилелди Президент дыка сонуургаан ышкаш болду, бир талазында ол национал хөөннүг, а өскезинде, ону өске регионнарга база боттандырып болур аргаларлыг. 

 Төлевилелдиң бирги чадазында - суурларда ажыл-агыйын эгелээринге деткимче хереглеп чоруур, 35 хар четпээн, 1-ден эвээш эвес ажы-төлдүг аныяк өг-бүлелерни шилиир ажылдар чоруп турар. 200 баш төрүүр хой садып алырынга Улусчу банкыдан чээлини оларга бээр. Республика бюджединиң акша-хөреңгизи-биле чээлиниң долаазын дуглаарынга дузалаар, а муниципалиттер чээлиниң хуузун боттарынга алыр. Чер участогун аныяк өг-бүлеге узун хуусаада хөлезиледир. Чурттаар бажың база кажаа-хораа тудуп алырынга чиигелделиг ыяшты тускайлаар. 

 Аныяк өг-бүлениң кол хүлээлгези - төрүүр малдың база ооң чаш төлүнүң эки азыралын хандырар. 2 чыл эрткенде ол аныяк өг-бүле 200 баш хоюн төлевилелдиң өске киржикчизинге дамчыдар ужурлуг. 

 Чымчак олутта саадапкан, чүнү-даа кылбайн олурар кижиге эвес, а чоок кижилеринден боттуг дуза чок, азы амыдыралдың берге байдалынга таварышкан, ажылдап билир аныяк өг-бүлелерни деткиир дээш, малды садып бээр бис. Чижээ, өскүс уругларга. Чаңгыс суурда чуртташтары конкурска кымның киржирин шиитпирлээрлер. Силерниң-не шилип, бадылааныңар өг-бүлеге 200 баш хойну садып бээр бис деп, чонда чугаалап турар бис. Бир суурдан-на ийиден эвээш эвес, чоннуң шилилгезин эрткен өг-бүлелер деткимче алыр.

 Деткимче алган өг-бүле ийи чыл эрткенде, элээн каш баш санныг малдыг, көдээ ажыл-агый бүдүрүлгезин чогуда берген турар кылдыр төлевилелди боттандырарынга, Адалар чөвүлели, Херээженнер эвилели, аныяктар каттыжыышкыны дээн ышкаш, хөй-ниити организациялары дузаны көргүзер ужурлуг». 

 «Президентиге бистиң чидиг айтыргларывысты база илеткедим. 

 Бирээде, бюджет деңнештирилгезиниң айтырыы – кол айтырыг ол. Өске талазында, чылдан чылче орулгалыг кезээвис 7-10 хууга немежип турары эки көргүзүг. Ону кайыын ажылдап ап турарывысты билир бис. Мында чүгле «Бир суур –бир бүдүрүлге» төлевилел эвес, а саң-хөө байдалын онза хайгааралда алганывыс база салдарлыг. 

 Тудуг адырында элээн инвестицияны хаара тудуп, тудуг организациялары шалыңны чагаа хавынга бээрин болдурбайн турар бис. Бир эвес күрүне чагыын ойнап алгаш, ам-даа деткимче алыр күзелдиг болзуңза, ажык-чарлыг, арыг, шынчы бүдүрүлге бол. Ынчангаш күш-ажыл керээлери чардынган турганын чедип ап турар бис. 

 Ындыг болзажок, 2015 чыл бюджетке дыка аар болган. Эрткен чылдың декабрьда бюджет ажылдакчыларының шалың төлевиринге акша четпейн барганын билир силер. Ол боттуг барымдаа-дыр. Ону баш мунгаш байдалче шилчий бээрин болдурбаан бис. Хоойлуга даянгаш, бодувустуң бюджет политиказын чорудуп, чыл төнчүзүнде чээли алырының дугайында дилегни (бисте хөй чээли чок болганындан) коммерциялыг банкыларже киирдивис. Ооң түңнелинде, бир ай хуусаада 1 млрд. 200 млн. рубль хемчээлдиг коммерциялыг чээли алгаш, шалың төлевирлерин дуглапканывысты сактыр боор силер. 

 Ол чидиг байдалды тургуспас дээш дыка кызыткан бис, ынчалза-даа саң-хөө планында 2015 чыл нарын болганын ол база катап бадыткаан. Шалың акшазы үе шаанда үнүп турзун дээн чаңгыс чер чурттугларымны дыка эки билип тур мен. Ынчан 1-1,5 ай хире озалдаашкын болганы хомуданчыг болган. Президентиге ону ажыы-биле чугаалап, бюджетти таарыштырар айтырыгларга Тываны деткиирин дилээн мен. Чогуур резолюцияны алдым. Бо чоокку үеде Россияның саң-хөө сайыды Антон Германович Силуанов-биле ужуражырын дугурушкаш, кол угланыышкыннар талазы-биле бистиң шупту барымдааларывысты бадыткаарын кызыдар мен. Бир дугаарында, шалың төлевирлериниң талазы-биле». 

 ТЫВА ЯДЫЫ РЕГИОННАРНЫҢ БИРЭЭЗИ БОЛУП ТУРАРЫ, МЫНДА ЧАЛГАА КИЖИЛЕР ЧУРТТАП ТУРАРЫНДАН ЭВЕС 

 «2015 чылдың онзагайы – 2025 чылга чедир Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң дугайында Россияның Чазааның айтыышкынының үнгени. Ону чедип алыр дээш, дыка үр чоруп келген бис. Россияның Чазааның нормативтиг актызынче кордап тура, Россияның Чазааның хуралынга боттарывыстың айтырыгларывыс-биле үнер аргалыг болганывысты, сагындырайн. Холувус сунуп алгаш, акша диленип турбайн турарымны аңаа илеткедим. Республиканың курлавырлары хөй, тодаргай түңнелдерлиг ажыл-чорудулга бар. Өске регионнар-биле деңге ажылдаар арганы турзузуп, рынок хамаарылгазынче киреринге - эге стартты алыр аргалар биске херек деп. Тывага деңнээрге, кожа-хелбээ Хакасияда электри өртээ каш катап чиик, бисте электри күчүзү чедишпейн турда, ында артып турар. Чазактың айтыышкынының үезинде үнгени - эки чедиишкин. Ол документини чедип алыр дээш, шупту ведомстволар, ылаңгыя Энергетика яамызы, Транспорт яамызы, Саң-хөө яамызы, Экономика яамызы-биле дугуржулгалар негеттинген.

 Россияның Чазаа айтыышкынны дүрген хүлээп алзын дээш, сенатарлардан деткимчени алыры-биле, Федерация Чөвүлелиниң шөлүнче үндүвүс. Россияның ядыы регионнарының бирээзи бистиң республика болуп турары - ында чалгаа болгаш эртем чок кижилер чурттап турарындан эвес деп чугааладым. Чүнү-даа мурнай, экономиктиг өзүлдениң үндезинин өрү тырттар болзувусса эки. Ол дээрге чурттакчы чоннуң социал чаагай чоруунуң бөдүүн нормаларын хандырарынга электри күчүзүнче, республиканың транспорт чедингиринче саң-хөөнү киириштирери-дир. Кызылда терапия корпузу, Чадаанада кожуун эмнелгези, Каа-Хем суурда спортчу-культура төвү дээш, өске-даа объектилерниң айтыышкында киргени, анаа-ла таварылга эвес-тир». 

 РФ-ТИҢ ПРЕЗИДЕНТИЗИ ТЫВАДА М-54 ФЕДЕРАЛДЫГ ОРУКТУҢ УГЛАНЫЫШКЫНЫН ӨСКЕРТКЕНИН ДЕТКЭЭН 

 «Президент-биле дыка чугула айтырыгны чугаалаштывыс. Республиканың Кызыл-Шагаан-Арыг-Чадаана-Хандагайты талазынче М-54 федералдыг орукту өскээр угландырары - эң-не кол айтырыгларның бирээзи болган. Чоокта чаа, 2016 чылдың январь 1-ден эгелеп, оруктуң акшаландырыышкынын 2017 чылче соңгаарлаткан деп дыңнаткан чүве. Ол дүвүренчиг медээни Президентиге дыңнаткаш, дузалаарын дилээримге, ону билиишкин-биле хүлээп ап, деткиир болду. Айтыышкында айыттынган программаларның күүселдезин уламчылаары чугула деп демдеглээш, мээң шупту дилеглеримге резолюцияларны салган. 

 Президентиниң резолюцияларын күүседир дээш, Россияның транспорт сайыды-биле март ортан үезинде ужуражыр мен. "Федералдыг орукту өскээр угландырарын деткип тур мен. Акшаландырыышкынның пунктуларын Тыва Республиканың Баштыңы-биле чугаалажыңар» - деп, күрүне баштыңы тода айтыышкынны берген. 

 7 млрд. рубльдиң акша салыышкынын бо дораан негевейн турарывысты транспорт сайыды Максим Юрьевич Соколовка баштай тайылбырлаар апаар мен. Барыын талаже угланган автомобиль оруу анаа ажыглалда, баштайгы дээрезинде Кызыл-Эрзин оруун тударынга көрдүнгени хире акша-хөреңгини бээри ажырбас деп. Ону Максим Юрьевичиге бадыткаптар мен, оон акшаландырыышкынның графигин бадылаар бис. Оруктарны айыыл чок болдурары – меңээ эң-не кол чүве ол. Орук-транспорт болуушкуннарынга кижилерниң чок болуп турары бистиң арын-нүүрүвүсте. Бөгүн, Чазакка аппарат хуралында, Тываның иштики херектер сайыды Александр Федорович Лобанов эки медээни илеткеди. Федералдыг сайытка чаңгыс эвес удаа кииргеним, «Шивилиг» стационарлыг пунктуну арттырып алыр дугайында, дилээмни хандырган-дыр. Оон башка бир ай бурунгаар ону ап кааптар деп турду. 

 Россия Федерациязының Чазааның Айтыышкыны - Президент-биле ооң боттанылгазын чедип алырын сайгарып чугаалашканывыс тема ол болган. Чаңгыс черге турбаан болгаш, илеткээрим чүүлдер турган. Бурунгаарлаар дээш, чоруп олурар бис. 2015 чылда Ак-Туруг биле Чадаана аразының орук участогун боттарывыс акшаландырып, септедивис. Федералдыг, республика, муниципалдыг деп-даа адаар болза, ол бистиң оруувус-тур. Ында кижилер аргыжып турар. Ынчангаш кижилерге эптиг болдурары-биле ону чогуур деңнелге тудар ужурлуг бис. Орук дээрге – амыдыралдың судалы-дыр». 

  КАА-ХЕМ СУУРДА СПОРТЧУ-КУЛЬТУРА ТӨВҮН ЧОГУУР ХУУСААЗЫНДА ДООЗАР 

  «Каа-Хем суурда спортчу-культура төвүнүң тудуун чаңгыс чер чурттугларывыстың дилээ-биле тудуп эгелээнин билир силер. Ай санында муниципалиттерниң удуртулгазы-биле "Субедей" спорт комплекизи дыка солун спортчу хемчеглерни, хүреш маргылдааларын, амыдыралдың кадык овурун суртаалдаан дээштиг хемчеглерни эрттирип турар. Маргылдаалар улуг-даа, бичии-даа кижилерни хаара туткан. Өске талазында, ындыг хевирлиг хемчеглерни тускай дериттинген черлерге, оон-даа хөй көрүкчүлерге эрттирер ужурлуг. 

 Ынчангаш, 2013 чылда, спортчу-культура төвүнүң төлевилелин көргүскеш, ооң тудуун эгелээрин чедип алган мен. Президент Спорт яамызынга Кызыл кожууннуң Каа-Хем суурга спортчу-культура төвүнүң тудуунга бүгү-ле дузаны көргүзер даалганы хүлээндирген. Россияның спорт сайыды Виталий Леонтьевич Мутко-биле кады ажылдап турар бис. Тудугнуң эге чадазынче 400 млн. рубльди салган. Ам объектини тударын узамдыктыра бербейн, үезинде тудуп доозар дээш шалыпкын ажылдаар. Үе белен эвес дээрзин билир бис, ынчалза-даа бо удаада база Президентиден бисти деткиирин диледим. Эгелээн төлевилелди ара тургуспазы-биле, Виталий Леонтьевичиниң хүлээп алыышкынынче база катап кирер мен». 

 ХӨГЖҮЛДЕЖЕ - 1 МЛРД. 422 МЛН. РУБЛЬДИ

  «Бир-ле соңгулда үезинде, бир-ле кижи Тывага спорт залдары эвес, а заводтар база фабрикалар тудар болза эки деп чугаалаан. Шынап-ла ындыг болгу дег. Завод база фабрикалар туткаш, акшаны ажылдап алгаш, оон спортчу тудугларны тудуп алыры эки ышкаш. Херек кырында ол ындыг эвес. Парламентиниң бадылааны, Президентиниң ат салганы планнаашкынга үндезилеп, бюджет дугайында хоойлуга даянгаш, күрүне спортче, көдээ ажыл-агыйынче, күрүне эргелеп-башкарылгазынче, шупту чүүлдерни тударынче статьялар аайы-биле акшаны үндүрер. 

 Федералдыг-даа, республика-даа деңнелинде ынчаар кылыр. Бистиң республиканың чыл бюджеди 20 млрд. рубль бичии-ле ажыг акша. Чүгле 20 млрд. рубль. Бюджет адырынга, шалың төлевиринге, муниципалдыг албан черлеринге, одалга сезонунга - бюджеттиң азы 20 млрд. рубльдиң 86 хуузу үнер. Республика хөгжүлдезинге чүгле 922 млн. рубль, аңаа немей орук фондузунда акша чыылдазының 1 млн. 422 млн. рублин инвестицияже углаар. А арткан акшаны күрүне кижилерни өөреткени, эмнээни, камгалааны, кадагалааны база өске-даа ачы-дуза көргүскени дээш төлээр апаар. Ол акша-хөреңгини хоойлуга үндезилеп аңгылаар. 1 млрд. 400 муң база 922 млн. рубль – федералдыг программаларга киржилгевис ачызында Тываның хөгжүлдезинче аңгылаан акша-хөреңги ол деп чугаалаан мен».

 ЭРГИЖИРЭЭН ОРАН-САВА – САГЫШ ААРЫЫР АЙТЫРЫГ 

 «Сагыш аарыыр айтырыгларның бирээзи – эргижирээн чурттаар оран-сава. Чугула бо программа талазы-биле Тыва мактанып шыдавазы, шын. Шупту чүвени үезинде болгаш хуусаазында кылып турар регион эвес бис. Президент-биле чугаа кадында, хөй каът бажыңнарны Тывага тудуп болур чаңгыс-ла бо федералдыг программага киржип болурувусту демдегледим. Программаларның негелделерин чеже-даа шыңгыырадып, регионнуң кады акшаландырыышкын деңнелин 21-ден 34 хуу чедир көвүдеткен болза, ол программаларга албан киржир бис. 

  2014 чылда Россияның Президентизиниң, Россияның Чазааның, Федерация Чөвүлелиниң адрезинче дилеглерни кииргенивис соонда база Фондунуң деткимчези-биле, кады акшаландырыышкынның деңнелин 29 хуу чедир кызырган. Дотациялыг республика бюджединге ол дөмей-ле элээн хөй хуу-дур. А 2015 чылда ол кады акшаландырыышкынның хуузу - 32, 2016 чылда – 45 хуу чедирери планнаттынган. Бистиң ышкаш дотациялыг регионнарга программаны күүседири - кес кырында. Ынчалза-даа Тывага хөй каът бажыңнарны тударының база озал-ондактыг болгаш эргижирээн оран-савадан хамаатыларны өскээр көжүрериниң чаңгыс-ла аргазы ол программада дээрзин демдеглейн. 

  База бир элээн нарын норматив бар. Россияның регион хөгжүлде яамызының бадылааны, чуртталга бажыңының ниити шөлүнүң 1 дөрбелчин метрде тудуунуң үстүкү өртээ 2009 чылда 27,3 муң рубль болган болза, херек кырында ол 34 муң рубль. 2014 чылда үстүкү өртек-үнези 33,8 муң рубль болган болза, херек кырында ол - 45 муң рубльга дең.

 Россияның субъектилери 2015 чылдың январь 1-ден эгелеп, 1 дөрбелчин метр чуртталга шөлүнүң үстүкү өртээн боттары бадылап турар. Республикада ол көргүзүг - 36,0 муң рубль. 

 Чуртталга тудуунуң херек кырында өртээн эвээжедир дээш, чер шимчээшкинге удур база агаар-бойдустуң нарын берге байдалдарын өөренип көрген чаа технолгияларлыг төлевилелдерни ажылдап кылган бис.

  «Программа» өртээ (36,0) биле херек кырында рынок өртээниң (2015 чылдың түңнели-биле 44) аразында ылгалдың улуундан, тудугжулар программага киржиринден ойталап турар. Чижээ, 2015 чылда чарлаан аукцион, киржикчилер чогундан, үш удаа болбаан. Ол-ла чылдагаан-биле ийиги рыноктан чурттаар чер садып алыры болдунмастаан. Дөрбелчин метрниң шын өртээниң деңнелинге үстүкү өртекти бадылап шыдавас бис, чүге дизе ол кады акшаландырыышкынның хемчээлин улгаттырарынга база чедирер. 

 Программаның негелдези-биле туттунар объектиниң инженерлиг инфраструктуразын хандырарын регионга хүлээндирген. 900 млн. рубль негеттинип турда, 2015-2016 чылдың республика бюджединде херек кырында 180 млн. рубльди аңгылаан бис. 

 Программаларны боттандырып турар үеде, маңаа акша-хөреңгиниң орайтап кээри салдарны чедирип турарын чугаалаар апаар. Чижээ, 2013 чылда программа-биле көрдүнгени, чуртталга-коммунал ажыл-агыйын эде тударынга деткимче фондузунуң акша-хөреңгизи 2014 чылдың февральда Тывага келген. 2014 чылдың программазы-биле кээр акша-хөреңги - 2014 чылдың декабрь 22-де, 2015 чылдың программазының - 2015 чылдың декабрь 31-де келген. 

 Ындыг байдалдар турза-даа, сорулгаларны дөмей-ле күүседир апаар бис. Кызылдың Своротокта, Бай-Хаакта, Чадаанада тудуглар туттунуп турар. Эргижирээн оран-савадан хамаатыларны өскээр көжүрүп турар. Кызылга ол программаны албан күүседир бис. Акша-хөреңги чок-даа болза, чылыгны болгаш чырыкты киирериниң аргаларын тывар апаар. Кызыл хоорайның Спутникте бажыңнарже дижик, ында чылыгны болгаш чырыкты киирген. Бистиң башкарылгавыска турган чылыг четкилерин ооң эргелеп-башкарылгазынче дамчыдып бээр болзувусса, Спутникте бажыңнарже чедишпес гигакалорийни бээр дээн негелдевисти Кызылдың ЧЭТ-тиң удуртукчузу хүлээп алган. Спутник районунда 5 каът дөрт бажыңны ындыг арга-биле кожар бис. Бо чайын ол бажыңнарны ажыглалче киириптер боор бис. Ындыг хевирлиг арганы ажыглап ажылдаар апаар. 

 Бир талазында, эргижирээн оран-сава талазы-биле үлегерлиг регион болбайн турарывыс ыянчыг-даа болза, Президент бистиң айтырыгларывысты, барымдааларывысты хүлээп алганы эки-дир деп санаар мен. Бистиң мурнувуста салган даалгаларны күүседир дээш, шупту чүүлдерни кылыр апаар. Чаңгыс шакта ону шиитпирлээри берге дээрзи билдингир. Ындыг болзажок, ам-даа шимченир бис».

  ТӨРЭЭН РЕСПУБЛИКАМ ХӨГЖҮЗҮН ДЭЭШ ШУПТУЗУН КЫЛЫРЫ – МЭЭҢ СОРУЛГАМ 

 «Тывага Президентиниң онза хамаарылгазынга чоргаарланыр мен, деп чугаалаанымны билир силер. Президент мени, регионнуң удуртукчузу база ооң салганы сорулгаларын күүседир дээш ажылдап чоруур кижи кылдыр хүлээп алырын бадыткаар апаар мен. 

 Нарын бо үеде бистиң чуртувуска хөгжүлде турзун, делегей Россияны күштүг күрүне кылдыр хүлээп көрзүн дээн бистиң Президентивистиң бүгү-ле ажыл-херээн хүндүлээр мен. Ынчангаш ооң командазында кирип турарымга чоргаарланыр мен.

  Президент-биле ужуражып тура, кандыг-ла-бир соңгулда дугайында айтырыг салыр дээш эвес, а Тываның херек кырында чидиг айтырыгларынче угланыышкынны алган мен. Президентиниң меңээ ооң-биле ужуражыр арганы бергенин, бир дугаарында, Тываның айтырыгларын шиитпирлээринге ажыглааным ол. Ол бүткенинге чоргаарланыр мен. Мээң дилеглеримни деткиир кылдыр ат салганы резолюциялар боттанган турарын чедип алыр дээш, шуптузун кылыр мен. Регион баштыңының хуусаа бетинде соңгулдаларының дугайында айтырыыңарга элээн тодаргай тайылбырны берейн. Бирээде, 2017 чылдың апрельде мээң бүрүн эргелерим доостур. Бодумнуң бүрүн эргелеримни күүседир дээш бүгү күжүмнү ынаар угландырар апаар мен. Губернаторну хуусаа бетинде халаары, хүлэлгезин күүседир кылдыр томуйлаары – Россия Федерациязының Президентизиниң хоойлу езугаар шиитпирлээр айтырыы-дыр. Ынчангаш ол айтырыг менден-даа, хуусаа бетинде соңгулдалар дугайында дидир-дидирлерден хамаарышпазын көрүп тур силер. Ол Россия Федерациязының Президентизиниң доктаадып боттандырар айтырыы-дыр. Мээң сорулгам – менде бар, аңгылаттынган хуусаада бүрүн эргелеримни күүседип, төрээн республкамның хөгжүлдези дээш шупту чүүлдерни кылыры болур. 

 Чонувустуң чүгле бир деми-биле бергелерни болгаш моондактарны эртип шыдаарывысты база катап демдеглейн. Эң-не берге үелерде бистиң өгбелеривис, бот-боттарын деткижип чорааш, чүнүң-даа мурнунда чон кылдыр камгаланып артып, чер-чуртун хөгжүдүп чораан.

 Чаа чижекти киирейн. Эрзин кожуунга бооп болур айыл-халаптан чайладывыс. Агаар-бойдус багай, ОБЯ ажылдакчылары сагындырып турза-даа, 14 кижи, ийи машинага Качык суурже херек аайы-биле үнүпкен. Оларның аразында ийи назы четпээн чаштар. Ынчалза-даа.. харлыг дүвү хадывышаан. Бир машина орук ара үрелген, өскези хөртүкке «чыдыпкан». Машиналарны хардан үндүр тырттар дээш, шупту эр кижилерниң шаа төнген, идик-хеви өткен. Идегел өшкенинден, оода камгалакчылар ийи чаштың амы-тын камгалап-ла алза дээш, идик-хевин шупту оларга уштуп берген. Тус черниң чагыргазында ажылдакчызы, чүгле Байырмаа Ижигинниң ачызында айыыл болбаан. Орукка читкен кижилерни дилээрин өртчүлерден ол дилээн. Ол кижилер хөртүк хардан үнгеш, Качыкта шагда-ла чеде берген чадавас деп, оолдар догааштырып, дедир ээптерин сүмелээннер. Ам 700 метр хире черни эртип көрээлиңер деп, Байырмаа ээрешкен. Эң-не сөөлгү орукка белен апарган турган чаңгыс чер чурттугларынга ынчаар чеде бергеннер… Бот-боттарын деткижериниң тодаргай чижээ ол-дур. Аныяк кыстың бо базымы хөй кижилерниң амы-тынын камгалаан. 

 Бот-боттарывысты деткижип чоруулуңар, хүндүлүг чаңгыс чер чурттугларым. Тывалар – чүнүң-даа мурнунда бодунуң бир демнии-биле онзагай чон дээрзин, бистиң Президентивис билир. Бис – чаңгыс демниг чон бис. Владимир Владимировичини кезээде бир үн-биле деткип турар бис, а ол – бисти.