Тывада «Хөөмей - Азия төвүнде» бүгү-делегей чергелиг фестиваль эгелээн

 Кызылдың эрик кыдыында «Хааннар аңнаашкыны» скульптура ансамблиниң шөлүнге фестивальдың байырлыг ажыдыышкыны эрткен. Тываның Национал театрының артистери чыылган чонга театржыткан көргүзүгнү бараалгаткан. Долгандыр бойдузунга, өгбелерниң сүлде-сүзүүнден чедиишкиннерни, чаагай чорукту болгаш сайзыралды дилээн алгыш, Төрээн чуртунга, күчүлүг Эне-Сай – Улуг-Хемге ынакшылын алгаан ыры, Азия төвүнге фестивальдың аалчылары-биле ужуражылганың өөрүшкүзү болгаш тываларның саң салыр хамнаашкын езулалы-биле Тывада сыгыт-хөөмейниң дөрт хүнүнүң марафону эгелээн.

 Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол «Хөөмей - Азия төвүнде» бүгү-делегей фестивалының киржикчилеринге, республиканың чурттакчыларынга болгаш аалчыларынга сеткилдиң ханызындан байырны чедирген: 

 «Бурунгу черде, уйгурларның, скифтерниң, гуннарның, урянхайларның үнген чери – Тыва Республикадан чүректиң ханызындан байыр чедирип тур бис! Биске бүзүреп келгениңер дээш, шуптуңарга өөрүп четтирдивис. Азий диптиң көшкүн культуразының хөөмей деп адаары кайгамчык уран чүүлүнүң дыка хөй мөгейикчилери фестивальда чыылганынга силер-биле өөрүп тур бис. Фестивальда боостаа ырызының алдаржаан күүседикчилери, Тывада, Россияда база делегейде чаа эгелеп чоруур артистер чыылган. 8 даштыкы күрүне, российжи 6 региондан хөөмейниң күүседикчилери дагдыныкчылары болгаш аарыкчылары-биле мында келген. 211 кижи мөөрейлерге киржири-биле чагыгны киирген! Этнохөгжүмге ынакшылыңар болгаш күүселдеңерни өскелер-биле үлежир дээн чүткүлүңер дээш, сеткилим ханызындан өөрүп четтирдим. «Хөөмей – Азия төвүнде» бирги делегей чергелиг фестивальды деткип келгениңер дээш улуу-биле четтирдивис! 

 Фестивальдың киржикчилериниң болгаш организаторларының аразында бистиң шагдагы өңнүктеривис база келген. Тыва хөөмейжилерниң тергиин дээн өөреникчилери: АКШ-тан Шон Патрик Куирк, Япониядан Макигами Коичи бар. Хөөмейниң чаңчылдарын башкызы өөреникчизинче, салгалдан салгалче дамчыдып чорууру эки-дир. Хөөмейниң ыры чонга чараш чүүлдү сөңнеп, Улуг-Хемге чаңгыланып чорзун. 

 Хөөмейниң күүседикчилериниң бирги фестиваль-мөөрейи бистиң республиканың культурлуг амыдыралында онзагай болуушкун-дур. Ынчангаш чаңчылчаан хөөмей-сыгыттан аңгыда, үениң аайы-биле чаартылгаларны киирген-даа бол, чаңчылдар биле амгы үени капсырлаштырган чаа үннерни хөөмейниң шыңгыы жюризиниң база мөгейикчилериниң шииткелинге бараалгадыр. Бо чараш байырлалда чоннуң хөгжүм болгаш ыры езулалдары, эртем шинчилелдери, хоойлу чогаадылгазы, улустуң хөмейжилерге күрүне деткимчези болгаш оларның школалары кирген. 

 Хөөмей дораан-на Тываның ылгавыр демдээ болу бербээн. Эрткен чылдың 80 чылдарында даштыкыже бистиң хөөмейжилеривис үнүп эгелээш, үнелелди алганнар. 1992 чылда «Хөөмей – Төп Азия чоннарының культуразының онзагайы» бирги делегей чергелиг фестиваль Кызылга чүгле эртемденнерни эвес, а Франция, Япония, Канада, Голландия, Финляндиядан күүседикчилерни чыгган. Оон бээр чылдың-на тыва хөөмейниң мөгейикчилери ону өөренип алыры-биле, ооң төрээн чери – Азияның төвүнде кээп турарлар.

 Бо чылдарда Тывада 23 Улустуң хөөмейжи шылгарап үнген. «Алаш», «Хүн-Хүртү», «Тыва», «Ят-Ха» фольклор бөлүктери кайгамчык уран чүүлүн бүгү делегейде чоннарга бараалгадыры-биле Америка, Европа, Азияны кезип, Африкага четкен. 

 Бистиң республикавыска 2008 чылды - Хөөмей чылы, 2009 чылды –Игил чылы, бо чылды – Улусчу ужур чаңчылдар чылы кылдыр чарлаан. Бо болуушкуннар сырый холбаалыг. Олар өгбелерниң сагыш-сеткил өнчү-салгалын, культурлуг дөстерже хамаарылганы көргүскен. Бөгүн республикавыстың кол культурлуг ылгавыры - тыва хөөмейни бурунгаарладыр боттуг аргалар бисте бар. Амгы фестиваль-мөөрей – аңаа деткимче арга-дыр.  

 Хөөмей-сыгыт күүседикчилериниң аразынга чылдың эртер чогаадыкчы мөөрейниң эгези бо болзун. Азия төвүнде чурттаан бистер, аңгы-аңгы чурттар болгаш регионнардан хөөмейжилер мөөрейиниң бир дугаары, канчап билир доктаамал-даа эрттирер ээлери апаарывыс чадавас. Өгбелеривистен дамчып келген эртиневис – хөөмей-дир! Кайгамчык культурлуг эртинени кадагалап, ону нептередип чоруур кижилерниң шынчы чижилгезиниң тиилекчилерин тала тыртпас жюри илеретсин! 

 Фестивальдың хүндүлүг киржикчилери! Чедиишкинниг күүселдени, эки чогаадыкчы хөөннү, шынчы шииткелди база сеткил ханган көрүкчүлерни силерге күзедим! Тыва черге силерниң сүлде-сүзүүңер бедип, сагыш-сеткилиңер соруу силерни кажан-даа кагбас дээрзинге бүзүрээр мен! Тыва Республиканың Баштыңының шаңналы дээш «Хөөмей - Азия төвүнде» бирги бүгү-делегей фестивалын байырлыы-биле ажыттынган деп чарладым».

 Фестивальдың бирги хүнүнүң байырлыг ажыдыышкынында мөөрей киржикчилериниң, чаңчылчаан хөөмейниң тулган база хөөмейниң чаа угланыышкын-биле күүседикчилери оюн көргүзүүн бараалгаткан. Республикада болгаш оон дашкаар черлерде ат-сураглыг Тываның Улустуң хөөмейжилериниң күүселдези-биле концерт эгелээн. 

 Боттарының бедик уран талантызын Болот Байрышев, Алтай Республикадан «Алтай Кай» бөлүү көргүскен. Саха-Якут Республиканың алдарлыг артизи Альбина Дегтярева хомуска катаптаттынмас оюнун бараалгаткаш, хөйнү кайгаткан. Япониядан Тываның улуг өңнүү Макигами Коичи бодунуң күүселдезин көргүскен. Тываның чурттакчыларын Башкортостан Республиканың культура яамызындан мурнундан фесивальга «ак орукту» күзеп, боостаа ырызын кадагалап нептередиринге узун чогаадыкчы чорукту алдарлыг хомусчу Артур Байсаров күзээн. «Угулза» этно-бөлүк тываларның хөгжүм культуразын бараалгадып, көрүкчүлерниң диңмиттиг адыш часкаашкынынга төлептиг болган. Тыва хөөмейжилерниң өңнүү, олар-биле кады төлевилелдерни боттандырып чоруур Америкадан аалчы Диджордж Лимоннуң тускай күүселдезин бир ылгалдыг болган. Найыралдың концертин делегейде ат-сураглыг «Алаш» бөлүү дооскан. 

 «Хөөмей - Азия төвүнде» бирги бүгү-делегей фестивалының байырлыг ажыдыышкыны Улуг-Хемниң кыдыынга чайынналган фейерферк-биле доозулган.