Турисчи Тыва: президент биле бөдүүн чоннуң шилилгези

 Роман Добровольский, сайгарлыкчы:  

 - Тываже даштыкы күрүнелерниң бирги удуртукчулары, улуг бизнесменнер, хөй эвес шалыңныг бөдүүн кижилер кайгамчык черлерни көөр дээш кээп турар. Бисче деңнели, чедимчези база социал байдалы кандыг-даа туристер кээр. 

 Тываның чаражы оларны сонуургадып, кадыкшылын быжыглап, хөлдер, хемнер, шуралгактардан күштү сиңирип алыр дээш, олар бээр шымны бээрлер. Тываның девискээринде ак-көк хөлдер, арыг суглуг хемчигештер, хөй санныг шуралгактар бар. Олар 100 метр чеде бээр, 35 километрде чаттылган хөлдер арыг, кылаң суглуг. Кижилерни сорунзалаптар күштүг. Бойдус куржагларының солчуушкуну шуут кайгамчык. Россияда ындыг чер чок. 

 Чылдан чылче туристерниң саны көвүдеп турары демдеглеттинген. Аңаа реклама улуг рольду ойнаан. Кажан российжи күрүнениң бирги удуртурчузу азы бедик албан-дужаалдыг кижилер, билдингир бизнесменнер маңаа чедип кээрге, ол реклама интернетке кончуг дүрген тарай бээр.  

 Чамдык кижилер келгеш, боттарының көрген-билгенин, сагыш-сеткилин Viber,Whats App мессенджерлерге, социал четкилерге бижий бээр. Туристерни хаара туда бээр рекламаның бир хевири ол.  

 Дагларның дажыг хемнерин-даа эртип, бешки деңнелдиң бедик дагларынче үнүп, дүжер машиналар, квадроциклдер, харга чоруур техника ам бар апарган. Азы, сөөлгү 3-4 чылда техника дыка сайзыраан. Кайда-даа, чедери берге черлерге чеде бээр, чарыгдалы эвээш хеме моторлары, амгы үениң чаа материалдары көстүп келген. Чедери берге черлеривисче техника аймаа-биле хала чок чеде бээр. Кижилер акшалыг болза, ол техниканы, дериг-херекселдерни салып алгаш, боттары аян-чорукче үнүптер. 

 Интернет, соцчетки таварыштыр үдекчилерни тып алыры амыр. Ол дээрге суурларны азы ол чоок кавының девискээрин эки билир тус черниң чурттакчылары-дыр. Дериг-херексел, техника-биле чепсегленген турист олар-биле харылзашкаш, аян-чорукче аъттаныптар.

 Турисчи бизнестен – үр хуусаада хөлезиде ийикпе, азы хуу черинде турисчи баазалыг кижилерден күрүне орулганы алыр ужурлуг. Кажан хуу инвестор пансионаттарны тудуп, кижилерни чалап эгелээр болза, ынчан бюджетче үндүрүглер кирип эгелээр.  

 Шагда 1000 чедир кижини хүлээп, эки ажылдап турган «Үш-Белдир» курортун, дыка хөй октаттынган баазаларны катап тургузар херек. Ол объектилерни хуу өнчүге алган инвестор оларга ийиги тынышты бээри магат. 

 Тываның улуг инфраструктура төлевилелдери туризмче салдарны чедирип турары бөгүн илдең. Туристерни хаара тударынга, бурунгаар чаа сорулгаларны салырынга Тываның аэропортунуң чаартылгазы, федералдыг оруктуң угланыышкынын өскерткени улуг салдарлыг. 

 Тываның найысылалы чаартынган, Кызыл хоорай чараш, арыг-силиг база көрүштүг болу берген. Ол дыка эки. Ам-даа элээн бурунгаарлаар деп бодазывысса, мээң бодалым-биле, чер-өнчү хамаарылгаларын сайзыраңгайжыдар. 

 Болуушкуннуг туризм турар ужурлуг, ол улуг-улуг хемчеглер-дир. Солун, улуг хемчеглер хөйү-биле эртип турар болгаш, мында көскү чедиишкиннерлиг бис деп санаар мен. 

 Тывада мээң ынак маршруттарым – бистиң Дус-Хөл, Хадың, Чагытай хөлдеривис. Виндсерфингиге - парустуг калбак ыяшка эжиндиреринге ынак мен. Азы вейкке - катерлиг азы гидроциклдиг калбак ыяшка. Мээң уруум база спорттуң ол хевирлерин сонуургаар. Балыктар ораны – суг адаанче шымнырынга ынак мен. Арыг-кылаң хемнер база хөлдер-биле байлак бис. Шак мындыг өг-бүле туризми бисте бар.  

 Дус-Хөлче орук шуут чаарттынган. Ол эки. Акша-хөреңгини тыпканы дээш республиканың удуртулгазынга четтирдивис. Асфальт шыпкан чаа орукка чорууру шуут онза. Хөлдү долгандыр куруг саваларын, богун арттырбас кылдыр, харын-даа өскелерниң октапкан чүүлдерин чыып чоруур кылдыр чаңчыгар болза эки.  

 Дус-Хөл хөл – ырак-чоок регионнардан, ылаңгыя Хакасия биле Красноярск крайдан аалчыларны хаара туткан Тываның кайгамчык эртинези-дир. Ооң кайгамчыктыы – эмнээр малгажында, суунда, агаарында, хүннээрегинде. Дус-Хөлде бичежек ыяш пансионаттарны туткан, кижилер күзелдии-биле аңаа баарлар.  

 Ындыг дыштанылга баазаларын тургузарында нарын чүүлдер бар-даа болза, бизнес сайзырап турар. Бистиң Чазактың тускайлаан грант акшалары-биле баазаларны тудуп, ындыг онзагай черлерни бичелеп шиңгээдип эгелээни черле эки. Бүгү талазы-биле элээн таарымчалыг бааза тудуу дораан бодунуң орнун дуглай бербези билдингир. Чаңгыс сезонда орулгазы-биле үндүрген чарыгдалдарын дуглаптар хире орулга кирбези шын. Ынчангаш үш-дөрт чыл чеде бээр. Ылаңгыя хөлдерде бизнес чүгле сезонда болур. Чижээ Төре-Хөлдү алыылыңар. Агаар-бойдус чүгле ийи айда эштир арганы бээр, а арткан айларда соок.

 Тываның эртинези – Тожу кожуунче дыка хөй кижилер чедип турар. Туристер үдекчилерни, хемелерни, моторларны тып алыр ийикпе, азы боттарының хемелерин эккээр. Туристер оон чараш бойдус-чурумалдыг Каа-Хем, Бии-Хемни өрү эжиндирип үнүптер.

 Владимир Владимирович Путинниң дыштанылгазын организастаарынга арга-күжүмнү киириштирдим. Президентиге база Сергей Кужугетович Шойгуга дыштанылга дыка таарышкан деп бодаар мен. Ийи хонар дээш үш хондулар. Дыка хөй шортаннар база ала-бугалар дээш, өске-даа балыктарлыг онзагай черни тып алгаш, суг адаанче киргенинге дыка таарзынганнар. Владимир Владимирович бодунуң ажыл-херектеринден чардыгып, бойдус-биле харылзажып, омак-сергек болурунга эки хей-аътты алган деп бодаар мен. Дыка эки-дир дээш, шуптувуска четтиргенин илереткен кижи. 

 Суг адаанга шортан хайгаарары дыка солун. Бодувус хүрээлеливисте чурттап чаңчыга берген бис. Хаттың даажын, үннерни дыңнап, чытты чыттап каар бис, а кажан сугже кире бээриңге, шуут өске, фантастика. Өске делегей, өске көрүүшкүн. Кажан балыктарны хайгаарар болзуңза, дыка солун алдынарлар. Ону чүгле көөр херек. Тываның арыг аржаан-суун, балык-байлаңының хөйүн чүгле көөр.  

 Тываже чүге баар ужурлугул? Бойдус-биле аяннажып, аңаа эргеленир дээш. Хоорайда бажыңнар көргеш, ону кижилер туткан деп билир бис, бойдус, хемнер болгаш хөлдер – база чаяалга-дыр. Ол дээш, аас-кежикти алыр, ам-даа чурттаар дээш ынаар чоруур херек.

 Тывада туризмниң хөгжүлдези бар. Бир эвес шупту хемчеглерни, ынаар киирген акша-хөреңгини санаар болза, хөгжүлде чоруп турар.