«Адалар» азы «Эрлер»…

Адалар хүнүнге тураскааткан «төгерик столдуң» ажылынга киржир дээн кижилер ноябрь 21-де дүъш соонда Тываның Чазааның Бажыңынга чыглып келген. Олар колдуунда кожууннарда болгаш сумуларда адалар чөвүлелдериниң удуртукчулары, хөй-ниити организацияларның төлээлери, Тываның социал-экономиктиг болгаш культурлуг хөгжүлдезинге боттарының төлептиг үлүүн киирген, ажыл-херээ, ат-сураа чонга эки билдингир күш-ажылдың хоочуннары, культураның болгаш уран чүүлдүң ажылдакчылары. Оларның аразында күш-ажылчы чедиишкиннери бүгү Тывага диңмиреп турган хоочун малчын Иван Симчитович Дансурун, республикага ча спортун сайзырадырынга улуг үлүг-хуузун киирген Евгений Тутатчиков, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң ачазы Валерий Кара-оол, Россияның Чурукчулар эвилелиниң кежигүнү, чурукчу, ус-шевер Эрес-оол Байынды дээш, өскелер-даа. Чазак Бажыңының фойезинде Тываның төөгүзүнүң, шылгараңгай кижилериниң дугайында номнарны, чуруктарны делгээн. «Төгерик столдуң» киржикчилеринге Тываның эр улузунуң Дүрүмүн орус болгаш тыва дылдарда бижээн дептерни үлеп турган.

«Төгерик стол» болур залда Россия Федерациязы биле Тыва Республиканың күрүне туктарының болгаш сүлделериниң баарында хөөмейжилер саадапкан. Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол залга кирип кээрге, хөөмейжилер хөөмей-сыгытты күүсеткен соонда Тываның эр улузунуң Дүрүмүн орус болгаш тыва дылдарга номчаан. Тываның эр улузунуң Дүрүмүн ажылдап кылганының болгаш Адалар хүнүн доктаатканының төөгүзү-биле чыылганнарны «төгерик столдуң» ажылының башкарыкчызы, Тыва Республиканың Хөй-ниити палатазының даргазы Хонук-оол Монгуш кыска таныштыргаш, Шолбан Кара-оолга сөстү берген.

Республикада социал-экономиктиг, чоннуң кадыының, корум-чурум, өөредилге болгаш кижизидилге айтырыгларының байдалынга Тываның Баштыңы допчузу-биле доктааган.

Бир эвес арагалаашкынны, корум-чурумну суг алыр болза, байдал, шынап-ла, дүвүренчиг. Чылдың-на 400 хире кижи арагага хораннанып өлүп турар, 2012 чылда 1462 кем-херекти эзирик кижилер үүлгеткен, назы четпээннерниң кем-херек үүлгедири көвүдээн, 18-30 хар назынныг аныяктар 1536 кем-херекти кылган, 6216 кижи наркоманнар учедунда (ол дээрге чүгле учетта наркоманнар) кижи.

Тыва эр кижиниң мөзү-шынарының, адаларның тыва ниитилелде туружунуң, ында болуушкуннарга эр кижиниң, хамыктың мурнунда адаларның салдарының дугайында албан-дужаал, ат-алдардан хамаарылга чокка ажыы-биле чугаалажып көрээлиңер деп дорт-ла саналдааш, Тываның Баштыңы мынча дээн: «Төөгү чүгле эрткен үе эвес, төөгү бөгүн болуп турар. Эрге-чагырганың мурнундан харыысалганы чүктеп чоруур кижи болгаш, шынныы-биле чугаалаайн. Бөгүн айтырыг мынчаар тургустунуп турар – тыва чон моон соңгаар кандыг мөзү-шынарлыг чон болурул, ада-өгбезиниң шаг-төөгүден чурттап келген чуртунуң ээзи бооп шыдаар бе?!»

«Төгерик столга» сөс алган азы сөс берген эштерниң санал-оналдары «шокар» болганын демдеглеп каары база артык эвес: адалар чөвүлелдериниң хөй-ниити организациялары-биле кады чорудуп турган ажылдарының отчеттарындан шүлүк хевиринге чедир. Кижилерни дүвүреди бээр бодалдар, саналдар база бар болду.

Тыва Республиканың Чазааның Даргазының оралакчызы Анатолий Дамба-Хуурак: «Ажыл чок деп чүве чок, эрес-кежээ кижи ажылды тып алыр, чалгаа кижи ажыл чогунуң чылдагаанын дилээр» деп ачазының чугаалап чораанын сактып, кызымак кижилер ажылды аалының девискээринден тып, огородту тарып, мал-маганны өстүрүп, ажы-төлүн азырап чурттап чоруур-дур диген. Ол-даа чөп – бажыңының чанында огороду, ыт кагар ыяш чок, ол хамаанчок ыды чок кижилер суурларда бар болгай. Бодунуң санал-оналын Анатолий Дамба-Хуурак амы-хууда аазаашкын-биле дооскан. Таакпылаарын бо дораан каар мен деп ол аашкынырга, чыылганнар адыш часкап деткээн. Көргей-ле бис.

Эр кижилерниң, эң ылаңгыя дарга-бошкаларның, чон мурнунга аас-сөзүн чамдык кижилер сагындыра бээриниң бир чижээ «төгерик столга» көзүлдү. Тываның Композиторлар эвилелиниң даргазы Амыр Хоюгбан арага-дарыны шуут ишпес мен деп Шолбан Кара-оолдуң хөйнүң мурнунга бир катап чугаалаанын сагындырып, боду он-чээрби-даа чыл арага амзаваанын дыңнадып: «Мында Тываның чок дээн эрлери чыглып келген чүве ыйнаан, арагадан шуут ойталаарынче силерни кыйгырып тур мен» -- деп саналдаан.

Республиканың адалар чөвүлелин тургузарда, ооң комитеттерин база тургузуп, план, даалга езугаар ажылдаарын, школаларга база адалар чөвүлелдерин организастаарын Өвүр кожууннуң адалар чөвүлелиниң даргазы Валерий Монгуш саналдаан. Тыва Республиканың Хөй-ниити палатазының даргазы Хонук-оол Монгуш кожууннарда, сумуларда херээженнер чөвүлелдериниң ажылының дуржулгазын калбаа-биле ажыглаарын адалар чөвүлелдериниң даргаларынга сүмелээн. Тургузар деп турар республиканың адалар чөвүлелин эрлер чөвүлели деп адап алыр-дыр деп саналды чогаалчы Александр Даржай үндүрген. Ооң саналын Тываның Баштыңы деткээн.

Ажы-төлүнүң кижизидилгези, өг-бүлези дээш адаларның харыысалгазын улгаттырар, эр кижиниң мөзү-шынарын баксыратпас, ооң ниитилелге туружун быжыглаар дээш, өске-даа сорулгалар-биле кожууннарның болгаш сумуларның адалар чөвүлелдери Тыва Республиканың Хөй-ниити палатазы-биле кады «Тыва Республиканың адалар чөвүлели» хөй-ниити организацияны тургузарын «төгерик столдуң» киржикчилери саналдаан, ону хоойлу-дүрүм езугаар боттандырар ажылчын бөлүктү тургускан.

Шаңгыр-оол Монгуш.

"Шын" солун