Каш-ла ай дургузунда «Аныяк өг-бүлеге кыштаг» губернатор төлевилели чоннуу болу берген

 Республиканың күрүне чөвүлелелиниң даргазы - Тываның Баштыңының хүлээлгезин күүседип турар Шолбан Кара-оол төлевилелдиң кол ылгалы ажык-чарлыында деп айыткан. Төлевилелдиң ийи киржикчизин сумулар удуртулгазының чоок төрели бе дээрзинге хыналданы чорудары-биле, чогуур документилерге атты салбаанын ол дыңнаткан.

Хуралдың киржикчилери кол илеткел эгелээр мурнуу чарыында, малчын турлагларны тудуп турарының дугайында видеоматериал-биле танышкан. Кызыл кожуун чагыргазының даргазы Валентин Ендан кожуунда төлевилелдиң боттаныышкынын илеткээн. Доктаамал орулга чок, ада-иелери азы төрелдери-биле чурттап турар, 2-ден хөй ажы-төлдүг, 105 аныяк өг-бүле төлевилелдиң киржикчилери болган. Оларның шуптузун чон боттары шилээн. Күрүне база муниципалдыг эрге-чагырганың талазындан онза кичээнгей херек 28 өскүстер ол киржикчилерниң санында. 

 Чер участоктарын аңгылаан, кадастр учедунга тургузары-биле черин шыйып, ооң өртээн тургузуп дооскан. Чер участогун аңгылаар дугайында Таңды кожуун чагыргазының дыңнадыын МИЧ-терге орай парлааны-биле, Арыг-Бажы суурдан бир киржикчи Росреестрде бүрүткеттинмейн барган. Май 25-тиң хүнү-биле алырга, тудуг ажылдарынга ажыглаар ыяшты белеткээн. 2016 чылдың июль 10-га чедир шупту турлагларны тудуп доозарын «орук картазында» айыткан. Бо ажыл талазы-биле Чаа-Хөлдүң 4 база Таңдының 4 суурлары мурнап, кажаа-хорааны, ажыл-агый тудугларын бүрүнү-биле дооскан. 

Улуг-Хем биле Сүт-Хөл кожуун чагыргаларының даргалары боттарының территорияларында ажылдың хожудап турарынга тайылбырны берген. Мерген Анай-оол-даа, Дайынчы Ондар-даа ажылды хуусаазында доозуптарын аазаан. Чеди-Хөл кожуун чагыргазының даргазы Карим Сагаан-оол ыяш белеткели доозулган, ам ону тудар черлеринче чедирер деп дыңнаткан. 

 Төлевилелдиң төнчү база эң кол чадазы – киржикчилерге шээр малды дамчыдары. Хойларны бээр дугайында 105 керээ чардынган. Кожууннарда төрүүр хойларны шилиир база демдектээр комиссияны тургузуп, ынаар зоотехниктерни, мал эмчилерин, суму чагыргаларының специалистерин, төлевилелдиң киржикчилерин база мал бээр кижилерни киирген. Чамдык кижилер бир харлыг хураганнарны берип турар, ийи-чаңгыс керээге дүүшпес чүүлдер барын, Валентин Ендан илеткелинде демдеглээн. Ветеринар-санитарлыг дүрүмнерни сагып, малдарны шилиир ажылдар эгелээн. Тус черниң малчыннарындан 21 муң баш малды дамчыдар 57 кижини тодараткан. Ол дээрге республиканың шупту кожууннарында уксаалыг ажыл-агыйлар, муң малдыг малчыннар, көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелери, тараачын-арат ажыл-агыйлары-дыр. Малды бо чылдың июль 15-ке дээр дамчыдып доозар. 

  Рескүрчөвүлелдиң Президиумунуң түңнелдери-биле даалгалар даңзызында хой ажыл-агый ажылын организастаар дугайында өөредилгени эрттирер пунктуну немей киирген. Оон аңгыда дагдыныкчы ажылды уламчылаар.

 Күрүне чөвүлелиниң хуралынга чидиг айтырыгларны база чугаалажып сайгарган. Бир дугаарында – малчын турлагларны чырык-биле хандырары. Валентин Ендан ийи арганы сүмелээн: чоогунда чырык дамчыдар шугумга кожары азы бензогенераторлуг, хүн батареялары дээн ышкаш, энергияның автономнуг дөстеринге кожар. 

  Чылыдылга база энергетика сайыды Роман Кажин-оолга ол айтырыгны шиитпирлээриниң база акшаландырыышкын дөзүнүң дугайында санал-оналды бо чоокку хүннерде киирер даалганы чазак даргазы Шолбан Кара-оол берген. 

  Ийиги айтырыг - тудуп турар объектилерге суг хандырылгазы. Чүгле 19 киржикчилерде суг айтырыы ажырбас. «2014-2017 чылдарда база 2020 чылга чедир Тыва Республиканың көдээ черлерин турум хөгжүдери» программа-биле тус черниң бюджединге кыштагларга чер иштинден кудук казар, эде чаартыр ажылдарже угландырган республика бюджединден субсидия-биле суг хандырар черлерни организастаарынга акшаландырыышкынны бээри – бир арга ол. Ол айтырыг көдээ ажыл-агый сайыды Юрий Тыт-оолдуң онза хыналдазында.

Төлевилелдиң киржикчилериниң уруг-дарыын – 226 кижини азы 86 уругну назы четпээн база 21 уругну школа албан черлеринче хаара тудар айтырыгны шиитпирлээрин Өөредилге болгаш эртем яамызынга Шолбан Кара-оол онааган. 

 Барыын-Хемчик, Чөөн-Хемчик, Мөңгүн-Тайга, Улуг-Хем, Чеди-Хөл, Чаа-Хөл, Өвүр, Эрзин база Тере-Хөл кожууннарда суурлардан 14 өг-бүлениң чериниң участоктары - соталыг харалзаа чок черлерде. Тываның Харылзаа яамызының дугурушканы-биле, бөгүнде "Ростелеком" ЭАН 3 спутник телефонун аңгылаан. 

 Ведомстволар аразының ажылчын бөлүүнүң медээзинге даянгаш, кожуун болгаш суму чагыргаларының даргаларының база төлевилелдиң киржикчилериниң кады ажылынга анализти база илеткелде дыңнаткан. Удуртукчуларның аразында идепкей чоктар база бар. А Барыын-Хемчик, Чаа-Хөл, Таңды и Сүт-Хөл кожууннар ол талазы-биле эң эки. 

 ТР-ниң Баштыңының Администрациязы база ТР-ниң Чазак Аппарадының, Харылзаа, Аныяктар болгаш спорт, Саң-хөө, Экономика, Юстиция, Көдээ ажыл-агый, Культура, Кадык камгалал яамылары, Ветеринарлыг хайгаарал, Тураскаалдар камгалаар албаннар, Саналга палатазы дээш, өске-даа албан черлериниң коллективтери шефтээшкин дузазын чедирген. Муниципалитеттерниң бюджет албан черлериниң ажылдакчылары дузаны көргүзүп турар. Тудуг ажылдарында шупту 700 кижини хаара туткан. Ол дээрге киржикчилерниң төрелдери база суурлар чурттакчылары-дыр. Тудуг ажылдарында киржип турар кижилерниң 335-жи 35 хар четпээн аныяктар, оларның 274-ү ажыл чок. 

 Таңды кожууннуң Кызыл-Арыг суурдан төлевилел киржикчизи Айдың Монгуш Рескүрчөвүлелдиң Президиум хуралынга сөстү алган: 

 - Чонум деткээниниң ачызында төлевилелде киржип тур мен. Таңды кожууннуң суму чагыргазы-биле кады, чогуур документилерни четчелеп, дужаадывыс. Тудуг материалдарын белеткеп алдым, ам ажыл кидин-түлүк. Эрзин кожуунда көдээ ажыл-агый кооперативинден хойларны садып алыр дугайында керээни чардывыс. Мээң ышкаш, аныяк өг-бүлелерни деткип турары дээш өөрүп четтиргенимни илереттим! 

  Төлевилелдиң ачызында республикада малдың баш саны өзүп, Саян артынче эътти садар арга тургустунар деп, күш-ажылдың хоочуну, ТР-ниң көдээ ажыл-агыйының алдарлыг ажылдакчызы Дарый-оол Куулар санап турар.

  - Бо төлевилел дээш кижилерниң өөрүшкүзү кызыгаар чок. Ындыг-ла амыр эвес төлевилел, ынчалза-даа сагыш-сеткилинден бердинип ажылдаар болза, эки түңнел черле турар. Республикада, көдээ ажыл-агый адырында, черле ниитизи-биле дыка хөй чүүлдер кылдынып турарынга, хоочун ажылдакчы өөрүп тур мен. Тываның баштыңынга ол ажыл дээш четтирдивис. Эң-не кол чүве – мал ажыл-агыйынче аныяктарны ээлдирип турар ол чаагай чаңчылывысты кадагалаар херек. 

 Губернатор төлевилелиниң амгы үеде боттаныышкынын база дыңнаткан. 105 тараачын-арат ажыл-агыйлары тургустунган. 791 көдээ чурттакчы, ооң аразында төлевилелдиң киржикчилери доктаамал ажыл-биле хандыртынган. Ниити шөлү 19 муң га ажыг ажыглал чок чыткан көдээ ажыл-агый черлери ажыглалче кирген: 3150 га черден сиген-ширбиилди белеткээр, 525 га черге мал одарладыр, 15624 га черге кыштагларны тудар. Кажаа-хораа, бажың-балгат тударынга 12 муң куб ыяшты белеткээн. 

 «Россияның Президентизи-биле ужурашкаш, «Аныяк өг-бүлеге кыштаг» төлевилели боттанып эгелээн. Суурларның чурттакчылары аныяк өг-бүлелерни деткиир дээш төлевилелде үлүүн киирип турар. Ынчангаш езулуг улусчу төлевилел апарган. Ооң төнчү түңнелдери, ооң боттаныышкыны – бир демден, бүгү тургузугларның болгаш адырларның сонуургалындан, ол ажыл-херекке харыысалгадан хамааржыр» - деп Шолбан Кара-оол чугаалаан. 

 Тываның Баштыңының 2016 чылда ТР-ниң Дээди Хуралынга "Сырый демнежилге, күжениишкиннерни мөөңнээри, иштики курлавырларга идегел» Айыткалындан: «Одарладып азыраар мал-маган тываларны кезээде чемгерип чораан. Ол ажыл-иш бистиң өгбелеривистен дамчып келген. Бистиң чонувустуң тура-соруу малчын амыдыралга үндезилеттинген. Ол чоннуң уран чүүлүнге сиңнигип, тыва культураның материалдыг үндезини болган. Тыва өг-бүлениң тодуг-догаа чоруу кезээде малдан хамааржыр чораан. Бурунгу ужурларывысты сагып, ону кадагалап, сагып чорууру бистиң чонувустуң аас-кежии, ол биске турум чоруктуң үндезинин хайырлап турар. Республикада мал бар, малчын өг-бүлелер бар болганда, бистиң чонувуска кандыг-даа кризистер болгаш кызагдаашкыннар коргунчуг эвес» дп айыткан.