«Хамнаарак» ыры мөөрейи.Шынары бедиир турбуже…

Март ай республиканың культурлуг амыдыралынга хайымныг эрткен, янзы-бүрү фестивальдар, мөөрейлер культура одагларынга болган. Оларның бирээзи — чылдың-на эртип турар уругларның «Хамнаарак» ыры мөөрейи.
    Ону Тываның болгаш Россияның алдарлыг артизи Надежда Шойгу удурткан жюри үнелеп көргеш, түңнелин үндүрген. Тиилекчилерге тураскаал статуэткаларны, дипломнарны тывыскан. 
    Чылдың-на болуп эртип турар болганда, мөөрейниң деңнели чылдан чылче бедиир, киржикчилерниң ат-сураа алгыыр ужурлуг турбуже, байдал херек кырында ындыг эвезин уругларның күүселделеринден эскерип болур. Ылаңгыя бичии бөлүктүң киржикчилериниң күүселделериниң шынары дыка куду болганындан жюриниң дээди шаңналды тывыспаан ужуру-даа ол боор.
    Түңнел концертти көрүп ора, каш-даа күүселде үезинде «Бо ырыны азы киржикчини чүү дээш киирип каан чоор, онзагай чүү-даа чок ышкажыл» дээн бодал кижиниң бажынга бо-ла кире дүжер. Ол чүнү көргүзүп турарыл дээрге, шилилде шын эвес болуп турарында-дыр. Кожуун, суму бүрүзү чер-чуртунуң, школазының адын камгалап, республика мөөрейинге киржир уругларның эң шыырактарын шилээш, чорудар ужурлуг. Ынчан кошкак атка кирбес ийик. Биеэки «аарыг» катаптап турары илдең: өөреникчилерниң ада-иезиниң албан-дужаалының аайын бодап ийикпе, азы өске бир-ле чылдагаан ужурундан шоолуг эвес ырлап каан-даа болза, найысылал Кызылче чорудуп турар. Ылап ырлаар уруглар шүүреттинип артып турар.
    Өөреникчилерниң мөөрейге ырлап кээп турар ырларының ниити даңзызын тургузар болза, каш-ла ыры. Оларны та чеже кижи катаптап ырлап турар чүве! Чылдың-на ол-ла ырлары-биле киржип турарлар база бар. Ырларның авторлары кымны-даа сонуургатпайн турары-биле дөмей: сөзүнүң-даа, аялгазының-даа авторун чарлавайн турар. Сценадан чарлавайн турар, а жюриже киирген чагыгларында айтып каан чадавас деп бодааш, жюри кежигүнү, композитор Наталья Александровна Лопсандан сонуургап айтырарымга, мынча деп харыылады: «Мээң бодумнуң безин каш-даа ырым дыңналды, автору дээш чагыгларында-даа айытпаан боор-дур». Кымнарның чогаатканын башкылары билбес болуп турары ол ышкажыл. Башкылар ол хире деңнелге турда, уруглардан чүнү манаарыл?
   Утка-шынар талазы-биле уругларга таарышпас ырларны мөөрейниң киржикчилери ырлажып турар. Чаш улус, элээди оолдар, уруглар улуг улуска тааржыр – ынакшыл дугайында ырларны күүседип турар. Өөреникчини белеткеп турар башкызы ону канчап херекке албас боор чүвел?! Сцена шимчээшкининге хамаарыштыр алырга, башкыларның ажылы шуут көзүлбейн турар. Уруглар боттары-ла борастанып, ынак ыраажылары Надежда Шойгуну азы Долума Чымбалакты өттүнүп, ол олчаан шимчээшкиннерни көргүзүп турар. Фонограмалар дугайында чугаалап-даа канчаар, ол талазы-биле кым-даа ажылдавайн турар-дыр. Ырлаар салым-чаяанныг ажы-төлдеривис бар-дыр, ынчалза-даа оларны болур-чогууру-биле углап-баштап, өстүрбейн турар-дыр бис.
   Чылдан чылче экижип орар чаңгыс-ла чүүл – уругларның каас-чараш идик-хеви. Ол дээрге, билдингир херек, ада-иелерниң деткимчезиниң ачызы ышкажыл. Бажындан будунга чедир каас идик-хепти, акша-төгериин харамнанмайн, ада-иелер садып берип турар. Чинчи, сырга, чавага дизе-ле, каасталгаларже та чеже акша үнүп турар чүве.
   Шаңналдар бичии кижилерге дыка улуг ужур-уткалыг болуру чугаажок. Янзы-бүрү хүндүлүг бижиктер чаштарга чүү-даа эвес. Ындыг хүндүлел бижиктерни олар чежени-даа ап турар. Улуг мөөрейге эки киришкениниң бадыткалы болур тураскаал суй белекти, чараш ойнааракты алган болза, олар бүгү назынының иштинде ону эдилеп, камнап, магадап, чоргаарланып артар ийик. Ынчангаш шаңналдарны кичээнгейге ап, солун болдурары чугула.
   Түңней чугаалаар болза, уругларның уран чүүл школаларының башкыларының, композиторларның, чогаалчыларның мурнунда ажыл улуг-дур. Ынчап кээрге мөөрей чылдың эртип турар деп ат чаап, хөй чарыгдалдар үндүрүп, «Хамнааракты» чылдың-на эрттирип турганының ажыы бар бе? Чок-ла болза, ону чогуур деңнелге белеткээр херек.

"Шын" солунган үнген чүүл