Өскүс уругларның айтырыглары

Тыва улустуң мерген үлегер домактары бар. «Хөйү — хөйлең, чону – чоорган», «Өскүзүнден өлбес, өскүзүнден өзер», «Өскүс кижи өөр чоннуг» дээш, оон-даа өске. Тыва улус шаг-шаандан-на бот-боттарын деткижип, өскүс калган ажы-төлдү азырап өстүрүп чораанын бо үлегер домактарның утказы тода илередип турар.
Эрги Тыва үезинде чоннуң амыдырал-чуртталгазының байдалы берге, колдуунда мал-маган азырап өстүрүп, ооң сүт-сааны, эът-кежи, дүгү-биле амыдырап чораан. Ындыг-даа болза, тыва кижиниң сагыш-сеткили кезээде буянныг, эң ылаңгыя өскүс калган ажы-төлдү ооң төрелдери черге кагбас, азырап өстүрүп каар. Өскүс ажы-төлдү аартыктаар, харын-даа оларга дузалаар хөөн чок чорукту тыва улус сагыш-сеткил кеми деп санап чорааннар. «Өскүстү кагган — өөнделевес», «Төрелин кагган — төөрээр» деп үлегер домактар аңаа херечи. Өскүс калган чаш ажы-төл төрелдерин азыраваан кижилер чонунга хүндүткел чок боор. Өскүстерни төрелдери хамаанчок, көңгүс танывазы ачы-буянныг улустар азырап ап чораан. Шаанда моолдар, сурас уруг өг-бүлезинге төрүттүнерге, ону өдээнге каапкаш көжүп чоруй баар чаңчылдыг чораан деп чугаа бар. Моолдар-биле кожа-хелбээ чурттап чораан Эрзин-Тестиң, Мөңгүн-Тайганың тывалары ээн чуртка кагдырган сурас чаштарны азырап өстүрүп каанының таварылгалары кайы хөй.

Ындыг төөгүлерни билир кижилер оларның чамдыктарының ат-сывын-даа адаар боор чорду. Өскүс-чаңгыс чаш ажы-төл азырап өстүрүп каан ачы-буянныг кижилерни чон утпас, оларны кезээде чылыы-биле сактып чоруур. Улуг назы-харлыг кижилер Кызылдың №2 школага башкылап, директорлап чораан Алексей Мокур-оолович Белек-Байыр башкыны ам-даа утпааннар. Алексей Мокур-оолович өскүс дуңмаларын азырап өстүрген башкы-дыр. Ооң азырап өстүрүп кижизидип, эртем-билигге чедирип каан хөй дуңмаларының аразындан Валентина Күжүгет — «Россия Федерациязының алдарлыг эмчизи», Эрес-оол Күжүгет — хоочун чолаачы, «Тыва АССР-ниң алдарлыг ажылдакчызы» деп хүндүлүг аттарның төлептиг эдилекчилери. Бистиң ада-өгбелеривис ол хире чараш-чаагай буянныг сеткилдиг-дир. Бөгүн-даа болза бистиң аравыста ындыг кижилер кайы хөй. Чүгле олар боттарын чарлаттынып чорбас, өскүс-чаңгыс уруг-дарыгны азыраары, кижизидери — сагыш-сеткилиниң, мөзү-шынарының чайгаар чаяаттынган бүдүжү. Оларның бирээзин адап каайн. Тываның Херээженнер эвилелиниң даргазы Раиса Күжүгет. Алыс черле ачы-буянныг мөзү-бүдүштүг болгаш, ажыл-херектери чаш ажы-төлдү азырап өстүреринче угланган хөй-ниити организациязын баштап чорууру ол боор.

Уруг-дарыг азырап алырын тыва улус аас-кежик, ачы-буян доктаадыр деп санап чораан болгаш ам-даа ындыг. Чижээлээрге, бир эвес ада-ие чүгле кыс уругларлыг болза, оол уруглуг болуксааш, төрелдеринден азы таныш-көрүжүнден оол азырап алгаш, аңаа эжештир оолдуг-даа апарган боор. Ада-иези чок арткан уруг-дарыгны өг-бүлеге азырап кижизидип өстүрери амгы үеде эң таарымчалыг дээрзин бо ажылдың арга-дуржулгазы бадыткаан. Өскүс уругларны азырап өстүрер күзелдиг өг-бүлелерге черге аңгы бажың тудуп алырынга, уругларны ашкарар-чемгерер болгаш хепкереринге деткимчени күрүне көргүзүп, аңаа херек акша-төгерикти бюджетке аңгы тускайлап турар. Бистиң республиканың байдалынга ындыг өг-бүлелер боттары мал, куш аймаа, ногаа өстүрер хууда улуг эвес чер болгаш мал ажыл-агыйлыг боор болза, улам эки. Чүге дээрге оолдар, уруглар ажыл-агыйга бичиизинден тура өөренир, алызы барып, боттары башкарлып шыдаар кижилер апаар, оон ыңай эът, сүт, ногаа аймаа-биле өг-бүле боду хандыртынарынга дузалыг. Өскүс уругларны боттарының ажы-төлү-биле кады ынчалдыр азырап кижизиткен өг-бүле Мөңгүн-Тайганың Мугур-Аксында Арыяа Хомушкуевна Успун биле Игорь Доржуевич Хертектиң өг-бүлези. Оларның уруглары шупту эртем-билиг чедип ап, боттары башкарлып, чамдыызы өг-бүлелиг-даа апарган. Аңчы биле Айслана Оюннар Иркутск хоорайда ажылдап, чурттап чоруурлар. Аңчы — чурукчу, Айслана — эмчи. Кежик биле Буян Чамбалдар — Кызыл хоорайда, кайызы-даа иштики херектер органнарында ажылдап чоруурлар. Алаш Доңгак эрткен чылын школа дооскан.

Тываларның аразында дөргүл-төрелиниң болгаш өске-даа кижилерниң өскүс-чаңгыс уруг-дарыын азырап өстүрүп чоруурлар ам-даа эвээш эвес. Шаандагы Тывага өскүс-чаңгыс уругларны төрелдери, таныш-көрүжү аалынга тургузуп алгаш, азырап каар чораан болза, бо шагда уруг-дарыг азырап алыр эргени чедип алыры белен эвес. Оларны азырап өстүрер чеже-даа изиг күзелдиг болзуңза, амыдырал-чуртталгаң чединмес, акша-шалыңың эвээш, оран-бажыңың бичии болза, күрүне органнары дөмей-ле чөпшээревес. А бай-шыырак өг-бүлелерниң чамдыызы азыраарын белен-не күзевес боор.

Ада-иезиниң азыралы чок арткан, социал өскүстер дээр уруг-дарыг бар апарган. Олар колдуунда аныяк ада-иелерниң ажы-төлү. Ажы-төлүн аныяктар ада-иезинге, төрелдеринге, харын-даа кудумчуга каапкаш чоруй баар, оон кедерезе, бок төгер черлерге октаптар, кээргел чок, коргунчуг таварылгалар бар апарган. Дириг амытаннар безин чаш төлдерин олар боттары чем тып чиптер, аңнаар апаргыже чедир азыраар болгай. А кижилер ылым чаш ажы-төлүн кааптар-дыр. Амгы үениң кижилериниң чамдыызының боттарының-на чырык өртемчейге бодарадып каан ажы-төлүнге ынакшылы деп сагыш-сеткилиниң чаагай дээжизи кайнаар эстип чиде бергенил? Ооң чылдагааны чүдел? Бистиң амыдыралывыста бо чүүлдү шинчилеп көрүп турар социологтар, психологтар безин ону янзы-бүрү тайылбырлап турза-даа, чиге харыыны тыппаан. Аныяктарның ада-иезиниң, школаның, ниитилелдиң багай кижизидилгезиниң кавыны бе? Амы-хууда амыдыралын ажы-төлүнүң амы-тынындан артык кылдыр аныяктарның үнелей бергени бе? Азы ханывыста, угувуста өскерлиишкиннер болуп турары ол бе?

Ынчалза-даа кезээ шагда ажы-төл — ада-иениң, өг-бүлениң аас-кежии. Өскүс-чаңгыс уругларны азырап өстүрүп, кижи кылып каар болза, ачы-буянныг аас-кежик.

Нарын айтырыг — өскүс арткан уругларга кичээнгей чүгле бажың хандырылгазы база күрүнениң чиигелделери-биле холбашкан эвес, а өскүс уругнуң ниитилелге чаңчыгып, амыдырал-чуртталгазы кандыг болуру ооң кызымак, чүткүлдүүнден хамааржыр болгай. Бо билиишкинни өөренип турганы школазы, оларның-биле ажылдап турар социал адырлар болгаш кижизидикчи башкылар, психологтарның долу, шын кижизидилге ажылындан кончуг хамааржыр. Бир эвес олар «Аас-кежиимниң каңнакчызы – бодум мен» деп угаадыгны билир болза, өске улустан ылгал чок, бир дөмей чурттаар дээрзинге бүзүрээр мен.

«Социал өскүстер»

Эрткен чылын майда «Шын» солуннуң редакциязынга өскүс уругларның эрге-ажыын камгалаарының талазы-биле ээлчеглиг «дорт харылзаа» болуп эрткенин сактыр боор силер. Аңаа ТР-ниң Өг-бүле болгаш уруглар херектериниң талазы-биле агентилелдиң удуртукчузу Наталья Күске-Караевна Ховалыг специалистери-биле киришкен. Интернет четкизиниң Фейсбук, Вконтактыда арыннарынга ук хемчег дугайында чарлал бериптеривиске, ийи өскүс оолдар болгаш Чөөн-Хемчик кожууннуң Чадаана, Шеминиң чурттакчылары идепкейлиг болуп, ырак черден албан-биле «дорт харылзаага» киржири-биле чедип келгени айтырыгның кайы хире чугула дээрзин херечилээн. Бистиң редакцияга келген айтырыгларга тодаргай харыыларны бээрин аазаан болгай бис.

2014 чылдың январь айы-биле республикада 5538 өскүс уруг бар, оларның аразындан 3352-зи 18 хар четкен.

«Кудумчу уруглары», «артык уруглар», «берге салым-чолдуг уруглар» — амгы шагның эң чидиг айтырыы болуп турар. Кандыг-даа күрүнеде болгаш ниитилелде өскүс уруглар база аңгы-аңгы чылдагааннар ужун ада-иезиниң хайгааралы чок арткан уруглар черле турган болгаш турар. Хүн бүрүнүң чугаазында, теоретиктиг шинчилелдерде бис болганчок-ла «өскүс», «социал өскүс чорук» деп билиишкиннерге таваржыр бис. «Өскүс» деп тодарадылгага ада-иези иелээ азы кайы-бирээзи чок апарган 18 харга чедир назылыг өскүс уруглар хамааржыр. «Социал өскүс чорук» деп билиишкин ада-ие эргезин казыттырганының, ада-иеге харыысалга онаап болбазының, ис чок читкениниң болгаш оон-даа өске чылдагааннарның түңнелинде ада-иезиниң хайгааралы чок арткан уругларның ниитилелде барын көргүзүп турар бүдүн социал байдал-дыр. Кажан ада-ие кандыг-бир чылдагааннар ужун уругнуң кижизидилгезинче сагыш салбайн турар таварылгада уруг дээш сагыш салыышкынны күрүне болгаш ниитилел хүлээнип алыр. Социал өскүс чорук — амгы үениң чидиг айтырыы. Ооң кол хевирлеринге ада-иези мөчээн, ада-ие эргезин казыттырган, ада-ие эргезинден ойталаан ада-иелерлиг, уругнуң кижизидилгезинде киржилге чок ада-иелерлиг уруглар хамааржыр.

Өскүс уругларның айтырыгларын күрүне бодунче ап турар. Чүге дизе ол ниитилелде социал болгаш экономиктиг чорудуун өйлээрин, өг-бүле, ие-чашка социал деткимче көргүзерин өөренип көөр. Бо айтырыгга өскүс уругларга ниитилелде амыдыралынга таарымчалыг байдалдарны тургузуп бээр аргалыг бүгү-ле хөй-ниитилел хаара туттунар ужурлуг.

Бажың-биле хандырылга

Өскүс уругларның чурттаар оран-сава байдалы аажок чидиг болганда, бо айтырыгга хамаарыштыр тодаргай доктаап көрээлиңер.

Чаа 15 дугаарлыг Федералдыг хоойлу езугаар өскүс уругларның бажың оочурунга бүрүткээрин болгаш назы-харын 14-тен 18 харга чедир деп айтып каан. 2008 чылга чедир Тывага бо ажылдар көңгүс чоруттунмайн турган. Өскүс уругларның чурттаар бажыңнары турган-даа болза, кандыг-бир чылдагаан-биле азырап турар ада-иелери, азыракчылары азы ажаалда-тежээлде болгаш харагалзал килдизиниң инспекторлары хайгаараваан, камгалап бербээн таварылгалар хөй болуп турар. Чижээ, харыысалгалыг ажылдакчылар өскүс уругну үе-шаанда бажың оочурунга тургузуп, тайылбыр ажылын чорудуп турар болза, инспекторларның кошкак ажылының түңнелинде мындыг байдалдар тургустунуп турар. Кол-ла чүве — өскүс уругларның эрге-ажыынга хамаарыштыр тайылбыр ажылын ам-даа күштелдирер.

Кандыг тайылбыр бээрил?

Бо чидиг айтырыгларны Чазак Даргазы чогуур органнар-биле өскүс уругларның эрге-ажыын камгалаар ажылдарны шыңгыы деңнелге сайгарып, негелде кылып турары эки түңнелдерге чедирип турары көскү.

Кол демдеглексеп турарым болза, регионнуң белен эвес бюджединден хөй акшаны өскүс уругларның чурттаар оран-савазын тударынга Чазак Даргазы Ш.Кара-оолдуң онзагай кичээнгейин дараазында саннар-фактылар боттары чугаалап турар. Көрүп көрүңер даан, федералдыг хоойлужудулганы удуртулга болдургаш, өскүс болгаш ада-иезиниң хайгааралы чок арткан уругларны чурттаар оран-сава-биле хандырарынга 2013 чылда федералдыг бюджеттен 194393,800 муң, республика бюджединден 122208,500 муң рубльди аңгылаан. Эрткен чылын тускай сорулгалыг акшаландырыышкынның күсели-биле республиканың тус чер чагыргалары үениң негелдезинге дүүштүр 295 бажыңнарны туткаш, өскүс уругларга дүлгүүрлерин тыпсып берген. 19 бажыңның тудуун доозарының кырында келген. А 2014 чылда ол-ла сорулгага ниитизи-биле 433247,000 рубль көрдүнген.

Өскүс уругларны чуртталга бажыңнары-биле хандырар талазы-биле Кызыл кожуун эки көргүзүглүг. Эрткен чылын кожуунга 27 квартираны ажыглалга киирген. Оон аңгыда Чөөн-Хемчик, Таңды, Өвүр кожууннарда тудуглар шалыпкын чоруп турарын демдеглеп болур. Тускай төлевилел-биле туттунган бажыңнар чурттакчылыг черлерниң чаа овур-хевирин тургузуп, ээлерин өөртүп турар. Ындыг болзажок муниципалдыг тургузугларга аңгылаан акша-хөреңгини эрткен чылын Кызыл хоорай биле Мөңгүн-Тайга кожуун чедир шиңгээдип албааны хомуданчыг.

Ыраккы Мөңгүн-Тайга кожууннуң суму чагыргаларында ниити бажың оочурунда 157 өскүстер бүрүткеттинген. Өскүс кижини бажың-биле хандырар дугайында суд шиитпириниң күүселдезин 1 кижи ам-даа манавышаан. Эрткен чылын кожуун чагыргазы 228 муң рубльди чедир шиңгээдип албаанындан ону бюджетче дедир эгиткен. Ол хире акша түңүнге тудуг материалдары садып алгаш, ажылды эгелээн турган болза, ол бир өскүс уругнуң негелдезин күүседип болур турган эвес бе? Ону тайылбырлаары тус черниң чагырга даргаларының арын-нүүрүнде арткан боор.

Найысылал Кызыл эрткен чылын 21 млн. 300 муң рубльди шиңгээдип албаанындан ону өске кожууннарже чара үлегилээн. Федералдыг бюджеттиң 15 млн. ажыг, республика бюджединиң 6 млн. 241 муң рубль анаа-ла «хилис» барганы ол!

Россия Федерациязының регионалдыг хөгжүлде яамызының тургускан өртээнге дүүштүр Тыва Республикада социал хөлезилелдиң чуртталга шөлүнүң бир дөрбелчин метрде үнези 32 муң 100 рубль. Бүгү-ле байдалдарны санап көргеш, бир өскүс уругга 33 дөрбелчин метр хемчээлдиг чуртталга шөлү онаажырын доктааткан. А ол чуртталга шөлүнүң өртек-үнези 1 млн. 059 муң 300 рубльге дең. Бир эвес хоорай чагыргазы туттунгур, тывынгыр ажылдап турган болза, немей 18 хире уругну чурттаар бажың-биле хандырып болур турган-дыр.

Республиканың муниципалдыг тургузугларының берген медээлери-биле 2012 чылда Ак-Довурак, Кызыл, Эрзин, Бии-Хем, Чөөн-Хемчик кожууннар 4 млн. ажыг рубльди чедир шиңгээдип албааннар.

Ам ада-иезиниң хайгааралы чок арткан база өскүс уругларга үлегилээн бажыңнарның «салым-хуузу» кандыгыл дээрзин көрээлиңер. Ырадыр дилеп турбайн, эрткен чылды ап көрээлиңер.

Тыва Республиканың Өг-бүле болгаш уруглар херектериниң талазы-биле агентилелдиң биске берген медээзи-биле алгаш көөрге, Кызыл хоорайның Дружба кудумчузунда 3Y1 база 3Y2 бажыңнарда 88 квартираның 39-зун өскүстерге берген. Амгы үеде ол квартираларда херек кырында чүгле 14 кижи чурттап турар. 9 кижи чурттаар черлерин садыпкан болза, 11 кижи хөлезиге дужаап турар. А 3 квартира ээн, 2-зинде өске кижилер чурттап турары тодараттынган.

Моон алгаш көөрге, шынап-ла, чурттаар чери чок кижилерниң саны 14 дээрзи көскү. А артканнары бир-ле черде чурттаар черлери бар бооп турарын бо байдал херечилеп турар ышкажыл. Квартиразын садыпкан бир хамааты ол-ла бажыңда бир өрээлди хөлезилеп чурттап турарын чүү деп тайылбырлаарыл?

Чылыг, соок сугну ажыглааны дээш ооң төлевирин төлээри — хамааты кижи бүрүзүнүң дорт хүлээлгези. А ону төлээр дээрге ажыл-агый чогу, эки ажылга тургустунуп алыр дээрге эртем-билиг чогу оларга шаптараазыннарны тургузуп турары чадавас. Ындыг болзажок социал хөлезиде чурттап турар бажыңын садып-саарары хоойлуга чөрүшкек чүүл дээрзи билдингир. Аңаа чогуур, хыналда-хайгаарал органнары тодаргай харыыны бээр дээрзинге идегээр мен.

Эки дуржулга

Өскүс уругларга чурттаар оран-сава хандырылгазының талазы-биле байдалдың дугайында билип алыры-биле Кызыл кожууннуң чагырга даргазының социал политика болгаш хөй-ниити организациялары-биле кады ажылдажылга талазы-биле оралакчызы Людмила Кыргысовна Шулуу-биле ужураштывыс. Ол дараазында тайылбырны берди.

– Амгы үеде Кызыл кожуунда ниитизи-биле 272 өскүс уруг бар. Бо сан эрткен 2013 чылдың көргүзүү-дүр. Эрткен чылын 24 кижиниң чурттаар оран-сава алыр оочуру чедип келген турган. Оларның чурттаар бажыңнарын Каа-Хем суурнуң девискээринде, Шахтерская кудумчузунда тудуп турар. Ында 2 аал чурттаар 12 бажыңны туткан.

Өскүс уругларны чурттаар оран-сава-биле хандырар талазы-биле программа 2009 чылда эгелээн. Эге дээрезинде акшаландырыышкын хөй эвес турган болгаш, 2009 чылдан 2011 чылга чедир 11 уруг чуртталга бажыңнары-биле хандыртынган. Баштайгы уругларга ээлиг тургаш, хостаттынган бажыңнар садып берип турган болза, 2012 чылдан эгелеп бир дугаар тудугну эгелээн. Ол бажың 4 аал чурттаар, Сукпак суурнуң девискээринде. 2013 чылда өскүс уругларга хостаттынган бажыңнар эвес, а социал хөлезилел-биле чуртталга бажыңнарын тудуп эгелээн. Ынчангаш Каа-Хем суурнуң девискээринде тудуп турар 12 бажың социал хөлезилел оран-савазы болур. Ол чүл дээрге, 2013 чылдың январь 1-ден эгелеп күш кирген чаа хоойлу езугаар уруглар ол бажыңнарга 5 чыл дургузунда социал хөлезилел-биле чурттааш, оон хоойлу езугаар ол бажыңны хуужудуп алыр аргалыг болур.

2014 чылда беш 2 аал чурттаар бажың тудар, ынчангаш 10 уруг бажың-биле хандыртынар. Кожууннарның талазындан эң-не кол хүлээлге – электри, суг хандырылгазы болгаш чер. Ол бүгү бар болгаш акшаландырыышкын үе-шаанда келирге-ле, бажыңнарның тудуу эгелээр. Чер айтырыын бир дугаарында шиитпирлеп алган турар ужурлуг.

Чаа бажыңнарны биске Каа-Хем суурнуң чагырга даргазының оралакчызы Ульяна Севээновна Надыл көргүзүп, ажыглалга кииреринге чедир бичии үе арткан дээрзин дыңнатты. Шынап-ла, чаңгыс аай хевирлиг туттунган бажыңнар чаңгыс кудумчуда туттунган. Ульяна Надылдың чугаалап турары-биле алырга, бажыңнарны ам электри-биле хандырары арткан. Оон чурттап кирер аал бүрүзүнге 2 тонна хөмүр-даш болгаш 1 куб.м. ыяш бээр.

Түңнел сөс

Бо чүүлүмнү ажылдап кылып турумда дараазында байдал мээң кичээнгейимни хаара туткан. Чижээ, сөөлгү үеде суд органнарының шиитпирин езугаар бажың айтырыын «шиитпирлеп» ап турар чамдык уругларның соонда 1988 чылдан тура оочурда турар 50-60 харлыг «өскүс» кырган-ава, кырган-ачаларның Өг-бүле агентилелиниң хүлээп алыышкынынче ам-даа идегелдиг чоруп турары эпчок.

Совет Эвилелиниң үезинге деңнээрге, кижилерниң хууда эрге-ажыктарының камгалалы, социал магадылалы амгы Россияда элээн бедик дээрзин бо ийи системалар үезинде чурттап, ажылдап чораан улуг назы-харлыг кижилер билир. Совет эрге-чагырга үезинде ада-иези чок калган өскүс уругларга күрүнеден пенсия төлээр, бажың-балгат-биле хандырар деп чүүлдүң сураа безин чок турган. Өскүс уруглар күрүне хандырылгазынга турган-даа болза, өөредилгезин дооскан, бот-тускайлаң амыдыралче үнген соонда, ажыл-ижин, чуртталгазын боттары шуудадып алыр. Ынчалза-даа кайы-бир организацияга ажылга кирип алган аныяктарны ниити чуртталга шөлү-биле хандырып турганы оларның социал байдалын улуг дыка баксыратпайн турган. А өг-бүле туткаш, ниити чуртталга бажыңындан үнүп, бажың алырының ээлчээнге хөй чылдар дургузунда туруп, хуу бажыңнарны чыл чылы-биле хөлезилеп чурттап турган болгай. Өскүстерни чуртталга бажыңы-биле хандырары чоокта чаа эгелээн болгаш, хөнүкпейн турар чүүлдер, бергедээшкиннер ында хөй. Мындыг байдалга аныяктар бажың-балгаттыг болур дээш боттары шимченгени дээре. Өскүзүнге чылдагааннап орбайн, хууда ажыл-херээн эгелеп, ону шуудадып, акша-төгерик ажылдап ап, бажың-балгат тудуп алган аныяктар кайы хөй. Ынчангаш амыдырал-чуртталга чедиишкинниг болуру, шыдал-быралыг чурттаары аныяк оолдар, уругларның боттарының кызымаандан, шыдамыындан, туруштуундан дыка хамааржыр.

И.Дамба - Хуурак.

"Шын" солуннуң кол редактору