Кызыл хоорайның 100 чылынга белеткел дугайында

07.08.2014

«Дорт харылзаа»

Тыва биле Россияның демнежилгезиниң база найысылалдың тургустунганындан бээр 100 чылын демдеглээр байырлалдарга чедир мурнувуста каш-ла хонук арткан. Аңаа хамаарыштыр июль 29-та «Шын» солуннуң редакциязынга «Кызыл хоорайның 100 чылынга белеткели» деп темага ээлчеглиг «Дорт харылзаа» эрткен. Журналистерниң болгаш номчукчуларның айтырыгларынга Кызыл хоорай мэриязының хоорай тудуу болгаш архитектура талазы-биле эргелелиниң даргазы Орлан Васильевич Машпалдыр, Кызыл хоорайның культура, спорт болгаш аныяктар политиказының департаментизиниң культура килдизиниң даргазының оралакчызы Валерий Дадар-оолович Сандан харыылаан.

Инна Дамба-Хуурак, «Шын» солуннуң кол редактору:

— Найысылалда чаа тудуглар ажылы саадап турар-дыр. Бо эртен паркка четтим, ында чаңгыс-даа шимчеп турар кижи чок, ажыл туруп алган.  «Азия төвүнүң» тураскаалының девискээринге чеде бээримге, ажыл-иш хайныгып турарынга сеткил-сагыш көдүрлүп өөрүй берди. Бо ажылда 260 кижи хаара туттунган, дүн-хүн чок ажылдап турар дээрзин тудугнуң удуртукчузу М.А.Бережегин чугаалады. Паркта ажыл кажан доостурул, Орлан Васильевич?

Орлан Машпалдыр: — Кызыл республиканың найысылалы болганда, шынап-ла, байырлалдар маңаа эртер. Белеткел ажылдарының планында кирген чаа тудуг болгаш эде тудары негеттинип турар улуг тудугларның талазы-биле хөлзээшкиннер эрткен чылдан бээр бо хүнге чедир  хүннүң чугула айтырыында. Кол кичээнгейни төөгүлүг черниң байырлал шөлчүгежиниң болгаш «Азия төвү» тураскаалының чаартылгазынче салган. Оон ыңай найысылалдың кол тудуглары база доктаамал онза кичээнгейде турар. «Азия төвүнүң» тураскаалында ажыл кидин түлүк. Тураскаалды чаартып турар, ооң чанынга чараш шөлчүгешти фонтаннар-биле шимеп дериир, кайыын-даа келген аалчыларның сонуургалын хайныктырар кол черивис ол. Ажылды хүлээп алган албан чери дарый доозар дээш шалыпкын ажылдап турар.

Светлана Балчыр, «Шын» солуннуң харыысалгалыг секретары:

— Паркта уругларның сугга эштир пляжында элезин дендии изиг, кылаштаар аргажок. Ооң төлевилелинде канчаар кылдынганыл?

Орлан Машпалдыр: — Культураның болгаш дыштанылганың Национал парыгының төлевилелин «Тывахамаатытудуг» ААН кылган. Паркты эде чаартыры-биле акшаландырыышкын айтырыы берге турза-даа, ажылды кылып эгелей берген. Ам-даа улаштыр дарый кылыр хемчеглерни ап турар. Эштир черниң суун эгезинде кургадып алгаш, бедидир кылган. Сугга эштир черни төлевилелде онза кылдыр киирген. Ында уругларга таарымчалыг кылдыр кылаштаар ыяш чадаларны кылырын чуруп көргүскен. Улуг улустуң хайгааралы чокка уругларның аңаа эштирин чөпшээревес. Чайгаар үнген арга-арыглыг парктың ажылдарын август айда кылып доозарын планнап турар.

Шаңгыр-оол Суваң, «Шын» солуннуң ниитилел-политиктиг секторунуң удуртукчузу:

— Хоорай төвүнде ажылдарның чаарттынып турарынга чон таарзынып турар. Yр хуусаада кылыр ажылдарны арай орай эгелээни дүвүрелди болдуруп турар-дыр ийин.

Орлан Машпалдыр: — Кызыл хоорайда тудуглар туттунуп, оруктар чаарттынып турар. Yр хуусаада кылыр ажылдар бар. Бо талазы-биле  ТР-ниң Тудуг яамызы төлевилел ажылдарын кылып, сметазын тодарадып тургускан.  Моон соңгаар, шынап-ла, эртежик эгелээри чөптүг харын, ынчалза-даа бо удаада байырлалдарга чедир ажылдар кылдынып четтиге бээр боор.

Анисья Тюлюш, «Шын» солуннуң корреспондентизи:

— Найысылалда уруглар ойнаар шөлдерни чаартып кылгаш, чаа дериг-херекселдерни тургускан. Ону үреп турар улус бар, оларның-биле кандыг ажылдар кылдынып турарыл?

Валерий Сандан:  — Хоорайның микрорайоннарында уруглар ойнаар шөлдерни кылган. Аңаа турар дериг-херекселди соңгаар хоорайлардан чагыдып алгаш, тургускан. Чаа херекселдерни камгалап-кадагалаар талазы-биле чурум үрекчилеринге удур ажылдарны девискээр аайы-биле шагдаа ажылдакчылары  харыылап турар. Оларны көрген чурттакчылар бар болза, участок төлээлеринге дарый дыңнадырын дилеп тур бис.

Лана Байкара, Кызыл хоорайның чурттакчызы:

— Бистиң чурттап орар бажыңывыс Красноармейская кудумчузунда 76 дугаарлыг шагдагының эрги, ирик бажыңы-дыр. Бо айтырыгны хоорай чагыргазынга киирген бис. Мынчага чедир огулуг харыы чок. Эрги бажыңнарны бузуп, чурттакчыларын чаа бажыңнарже көжүрүп турар болгай. Бистиң киирген айтырыывысты кым харыылаар, каяа чедер бис?

Орлан Машпалдыр: — Хоорайда эрги, бустур четкен бажыңнар хөй. Ону даңзыже киирип, сайгарып, чурттакчыларны чаа бажыңнарже көжүрүп турар. Амгы үеде Спутник микрорайонунда хөй аал чурттаар чуртталга бажыңнарын тудуп турар. Мынаар база даңзы езугаар чурттакчыларны киирер. Силерниң бажыңыңарны даңзыже черле киириптер, бичии манаар апаар силер.

Дамбың-оол Монгуш, Кызыл хоорайның хоочун чурттакчызы:

— Карбышев микрорайонунда чаа бажыңнар туттунуп турар. Ында шөл өртээн 500-тен 700 муң чедир ону садып турар улус бар.  Солагай талакы дачаларда байдал базы ындыг, шөл өртээ 100 муң рубль деп турар.

Орлан Машпалдыр: — Кызыл хоорайның чиңгине планында  3 каът бажыңнар тударын киирген. Кандыг-бир тудуг кылыр азы бажың тудары-биле  элээн улуг девискээрни узун хуусаада хөлезиге ап алган болур. А чөпшээрели чок улус база бар.  Чер айтырыгларының талазы-биле хоойлу езугаар хемчегни ап турар бис. Ангар Бульвары кудумчузунуң чоогунда тудугларны база шын эвес кылып турар. Ол талазы-биле айтырыг сайгарылгада.

Чамбал Салчак, хоочун чурттакчы:

— Байырлалдарга чедир тудуг ажылдарын доозуп четтигер бе? Бөмбүрзектиң аңгы-аңгы булуңнарындан аалчылар келир болгай, а кудумчуда чуттуг кижилерни канчаарыл? Бо талазы-биле кандыг хемчеглер алдынып турарыл?

Орлан Машпалдыр: — Хоорайда аай-дедир чоруп турар ындыг кижилерни эрге-хоойлу болгаш социал айтырыглар талазы-биле харыылаар албан черлери хайгааралга алган. Оларга эки болзун дээш хемчеглерни ап турар. Кочетов суурда приютка аппарып каарга, оон база дезиптерлери бар. Байырлалдар хүннеринде оларны кайы-бир черге дыштандырып, эмнедири-биле  аппаарын чугаалажып турар. Байырлалга чедир чамдык улуг болгаш нарын хевирлиг ажылдарның доостуру берге. Ажылдың шынарлыын көөр, улуг тудуглар ажылдары уламчылаар. «Азия төвүнүң» девискээрин, боду бүткен парк болгаш төп кезекте оруктар ажылдарын август айда доозуптар.

Светлана Балчыр:

— Национал музей чанынга стелларийни тургузуп четтигер ирги бе? Ында чаартылга ажылдары кайы хире чоруп турарыл?

Валерий Сандан: — Национал музейниң иштики болгаш даштыкы хевиринде ажылдар кылдынып турар. Чогум стелларийлерниң бүгү экспонаттарын чоорту тургузар боор.

Уран Сат, Чадаана:

— Хоорайның төп кезээнде Арбат шөлүн кылып эгелээни дыка эки. Арбат деп адынга дүүштүр чурукчулар чуруттунуп, хөгжүмчүлер аян  тудар боор аа?

Орлан Машпалдыр: — Арбатты ам-даа чедир кылыр, шимээр, аңаа ажылдар келир чылын база уламчылаар. Төп кезекте Тыва эки турачылар кудумчузунуң белдири Кочетов, Дружба кудумчуларының аразында Арбаттың баштайгы чадазының ажылы эгелээни ол. Аңаа херек материалды Абакандан эккелген, ында ажылды ам шуудаан деп болур. Дыштанып олурарынга сандайларны тургузар. Чечек-чимисти тарып олуртур, хүндүскү-дүнеки чырыдылгазын дериир дээш ажыл-ла хөй. Чурукчулар чуруттунуп, хөгжүмчүлер ырлажып болур, ажырбас. «Тывахарылзаа» ААН-ниң ажылдакчылары таксофон тургузарын дугуржуп турар. Маңаа ажылдар дараазында чылын база уламчылаар, Дружбадан Красноармейскаяга чедир узадырын төлевилелде киирген. Бо кезек төп республиканың чонунуң  дыштаныр чери апаар.

Аяа Кыргыс, Кызыл хоорайда башкы:

— «Кызыл» аалчылар бажыңының баарында шөлдү чаартыр бе? Кажан? Ында олурар сандайлар чок, үреп каапкан.

Орлан Машпалдыр: — Чаартылга ажылының баштайгы кезээн үстүнде айыттым. Ийиги кезээнге «Кызыл» аалчылар бажыңының чанында шөл хамааржыр. Ону келир чылын Тиилелгениң 70 чыл оюн уткуштур кылыр. Ол девискээрге Ада-чурттуң Улуг дайынынга маадырлыы-биле киришкен эки турачыларның тураскаалын кылыр деп шиитпирлеп турар. Бо кезек черниң эрги хевири чараш кылдыр хуула бээр. Чаа тураскаал, улус дыштанып олурар сандайларны кылыптар, чаш өзүмнерни, чечектерни тарып олуртуптарга, хоорайның база бир көскү, көрүштүг чери апаар. 

Сай-Суу Соян, сайгарлыкчы:

— Уругларга ойнаар херекселдерни микрорайоннар аайы-биле кылып турар. Спутникке ону кажан тургузарыл?

Валерий Сандан: — Хоорайның чамдык микрорайоннарында уруглар ойнаар дериг-херексел чок, улаштыр чедиштир дериир апаар. Кызыл хоорайның Төлээлекчилер хуралының депутаттары бо ажылды холга алган.  Депутат айтырыгны тургузар болза, дарый шиитпирлеттинип болур. Спутникке база чоорту уруглар ойнаар шөлдерни кылып, аңаа дериг-херекселдерни тургузар.

Светлана Балчыр:

— Хоорай хүнүн чылдың-на демдеглеп турган. Ам кажан болурул база кандыг культура-массалыг хемчеглерни планнааныл?

Валерий Сандан: — Бо чылын Хоорай хүнүн сентябрь 6-да демдеглээри-биле Кызыл хоорайның мэриязының доктаалында байырлалдың хүнү чыскаал-биле эгелээр. Ооң соонда культура-массалыг болгаш спортчу оюннар болур. Ук хемчеглерге киржири-биле албан черлери белеткенип эгелей берген.

Роза Ондар, Хову-Аксы:

— Удавас демдеглээр байырлалдарга кайыын аалчылар келирил, чалалгаларны чоруткан бе? Россия чергелиг артистерден кымнар келир ирги?

Валерий Сандан: — 100 чылдың байырлалдарынга келири-биле республика-биле кожа чыдар регионнарже чалалгаларны чоруткулаан. Артистерден Анита Цой, Д.Джокер  ыры-шоорун бараалгадыр. Олардан аңгыда улуг бөлүктерни база чалаары-биле дугуржуп турар. Оон аңгыда бистиң тыва артистерниң киржилгези черле турар.

Светлана Балчыр:

— Хоорайже кирер оруктарда адрестерни чаартыр бе? Чүнү кылырыл, чүге орайтап турарыл?

Орлан Машпалдыр: — Найысылалдың дөрт чүгүнде үнер-кирер оруктарда адрестерни чаартып эгелей берген. Хоорайның оң талакы эриктеп чоруур орукта элик тураскаалының дөзевилелин кылып турар. Мону «Благоустройство» албан чери харыылаар. Ол кезекти чараштыр, аян-шинчилиг көстүр кылдыр тургузары планда көрдүнген. Өске-даа талазында кирер оруктар бо чоокку үеде кылдынмаанындан эргижирээн. Ынчангаш аңаа база ажылдар элээн саадап болур.

Анай Бады, Кызылда садыгжы:

— Хоорайның төвүнде Эрзин, Тес-Хем болгаш Чеди-Хөл таксистерин моон чайладып, өскээр көжүрүптер арга бар бе? Ында хөй машиналар  тырлып алган турар.

Орлан Машпалдыр: — Шынап-ла, хоорайда машина-балгат саны көвүдээн. Кайы-даа оруктарда улуг, чиик машиналар тырлып турар. Төп базаар чоогу, «Найырал» кинотеатрының чаны машина турар шөлдер эвес-тир. Чолаачылар боттарының туразында шилип ап турар. Эрзин, Тес-Хем болгаш Чеди-Хөл таксистерин моон чайладыры-биле ОШАЧКИ ажылдакчылары-биле чугаалажыр бис. Орук шимчээшкининге хамаарышкан айтырыглар хөй!  

Инна Дамба-Хуурак:

— Хоорайның дүнеки чырыдылгазы кошкак-тыр. Садыг, аптека дээн ышкаш көскү чырып турар бижиктер чок.

Орлан Машпалдыр: — Кызылдың даштыкы хевиринге чаа аян-шинчини киирери-биле чырыдылганы бүрүн дериирин садыглар, аптека, албан черлериниң ээлеринге дааскан. Аңаа хамаарыштыр ажылдарны кылыр дээш кызып турар бис. Көрүштүг, аянныг кылдыр чырып турар адрестер-биле бүрүн дериттинмээн. Хуусаа кыска-даа болза, албан чаартып дериир, байырлыг шинчи киирер ужурлуг.

Сарыг-оол Санчы, хоочун чогаалчы:

— Кызылдың хоорай чагыргазынга 2 ай бурунгаар кезек чурттакчылар билдириишкин киирген бис. Бистер Хербис дааның чиге баарында чурттап турар бис. Дагдан баткан чаъс-чайык суундан камгалал чал бажыңнар чаны-биле чоруткан. Мында машина маңнаар орук чок. Ону ажыглап, хоорайның чурттакчылары дүне када богун ынаар төп турар. Бок аразында чүү-даа бар. Билдириишкинде арыглап-аштап бээрин дилээн бис. Аныяк оол келгеш, одуртур көрүп-көрүп, хемчег алырын аазаан. Бөгүнге чедир кандыг-даа өскерилге чок. Кайыын айтырар бис? 

Орлан Машпалдыр: — Силерниң билдириишкиниңерни сайгарып, көрүп, хемчээн алырын кызыдар бис.

Анисья Тюлюш:

— Автобус доктаамнарында чаа, бичежек садыглар, үгектер тургускан. Чамдыызы чүге ажылдавайн турарыл? Хоорайның хевирин үреп турар эрги садыг үгектер ол хевээр турар бе?

Орлан Машпалдыр: — Хоорайның хевирин үреп, чаржынчыг байдалга турган үгектерни ап каапкан. Оларның орнунда чаа, чараш үгектерни автобус доктаамнарында тургускан. Ук бичежек садыгларны сайгарлыкчылар-биле дугуржуп тургаш, хөлезиге берип турар. Оларның чамдыызы ажылдап эгелей берген. Арткан эрги, бичежек  үгектер-биле ам-даа демисел чоруп турар. Чамдыктары кандыг-даа документ чок ажылдап турары илерээн. Оларның-биле хоойлу езугаар сайгаржып турар бис.

Культураның болгаш дыштанылганың Национал парыгында ажылдар, шынап-ла, орайтап турар. Та кажан доостур? Маңаа тудугжуларны үш ээлчегге чүге ажылдадып болбас деп дээрзин кол редактор сүмеледи. Ажыл ам-даа шуудаваан хире. Аңаа бодаарга, «Азия төвүнде» ажыл шалыпкын чоруп турар. Аалчыларның бир сонуургаар булуңу ол болур. Оон аңгыда Дөгээ дааның кырында ажылга, төп кезекте каш чыл дургузунда чедир туттунмаан тудугга хамаарышкан айтырыгларга тода харыы чок болду. Мэрияга бо айтырыгларны сайгарып көөрүн солунчулар сүмеледивис. 

Анисья ТЮЛЮШ.