Тывада улуг даг-тывыш комбинадын бир дугаар туткан

Июнь 25-те Кызыл-Таштыгның полиметалл чыдынында даг-болбаазырадылга комбинадын албан езузу-биле ажыткан. Тывада совет үе соонда хуу инвесторларның салыышкыны-биле куруг черден тудуп үндүрген бирги улуг бүдүрүлге ол болур. Шолбан Кара-оолдуң чазакка ажылдап келбээн үезинде, 2006 чылда Чер иштиниң казымалдарын ажыглаар талазы-биле федералдыг агентилелдиң организастааны конкурс-биле тывышты шиңгээдиринге чөпшээрелди алган «Лунсин» даг-тывыш компаниязы - ооң ээзи. Комбинаттың төлевилелде көрдүнген күчү-күжү - 1 млн. руда, оон чес, свинец болгаш цинк концентраттарын алыр. Специалистерниң санап турары-биле, даг-болбаазырадылга комбинады бүгү күчү-күжү-биле ажылдап эгелээр болза, Тываның бюджединче үндүрүг болгаш чыылда кылдыр 400 млн.рубльдиң орулгазын киирер.

Чаа бүдүрүлгениң албан езунуң ажыдыышкынынга республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол киришкеш, чер иштиниң казымалдары күрүнениң бүрүн эргелеринде болганда, Кызыл-Таштыг тывыжын шиңгээдир дугайында шиитпирни федералдыг ведомстволар хүлээп алганын ол дыңнаткан. Регионнуң баштыңы Тывага ажыктыг улуг инвестиция төлевилелиниң курлавырларын долу ажыглаары-биле, бизнестиң болгаш республиканың чурттакчыларының сонуургалдарын өөренип көөрү чугула деп санаан.

«Ажылдап турар комбинатты көргеш, бистиң ниити күжениишкиннеривис хилис барбаан дээрзинге бүзүредим. Тываның девискээринде шагда-ла ажылдап турар алдын тывыш бүдүрүлгелеринге деңнээрге, чаа киирген ажыл-агый улуг айыыл чок-даа болза, сөөлгү үениң технологиялары-биле дериттинген ажыл-чорудулга тус черниң онзагай агаар-бойдузунга, долгандыр хүрээлелинге багай салдарны чедирбезин дээш, бүгү-ле чүүлдерни кылыр ужурлуг. Ынчангаш бистер дораан эвес-даа болза, компанияның удуртулгазы-биле бүдүрүлге угланыышкынынга хамаарышпас - социал адырны, транспорт инфраструктуразын хөгжүдеринге, ажыл чок чорукту кызырарынга киржилге дугайында ниити шиитпирни тыпкан бис. Эки чүүлдер хөй-дүр дээрзин бөгүн эскерип көрүп тур мен» - деп, Тываның Баштыңы ажыдыышкын үезинде чугаалаан.

Тудуг ажылдарының үезинде Тываның эрге-чагыргазы биле «Лунсинниң» удуртулгазының аразында штатта көрдүнген ажылчы олуттарның 60 хуузунга республиканың чураттакчы чонун хаара тудар дугайында дугуржулга чедип алдынган турган. Ол айтырыг бөгүн шиитпирлеттинген, Кызыл-Таштыгтың ДБК-та ажылдап турар 846 кижиниң 80 хуузу Тываның чурттакчылары, оларның аразында тожулар база элээн. Олар бүдүрүлгениң бүгү хевирлеринде – ажылчын мергежилдерден эгелээш менеджмен, инженер-техниктиг ажылдакчыларга чедир хаара туттунган, регионда ортумак хемчээлден хөй, ортумаа-биле 30 муң рубль акша-шалыңны ап турарлар (удуртукчу ажылдакчылар оон хөй). Ажылчын күштерже өөредилге черлерин дооскан тыва аныяктарны чоорту хаара тудар сорулга салдынган.

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол комбинатта тывалар-биле ужуражып чугаалашкан. Коллективте ниити байдалды, акша-шалыңын, ажылдың байдалын сонуургаан. Акша-шалыңга хамаарыштыр кым-даа хомудаваан. Ажыл чок турган дыка хөй кижилер ам өг-бүлезиниң кол чемгерикчизи болу берген.

Ынаар чүгле Тожудан эвес, өске кожууннардан база ажылдап кээп турарлар хөй. Республиканың Баштыңы нефть баазазында чыл чыгыы ажылдап турар Чөөн-Хемчик болгаш Сүт-Хөл кожууннардан Чочагай Ондар, Чодураа Монгуш-биле чугаалашкан. Чочагай Шушенскоениң көдээ ажыл-агый колледжизинге чер-өнчү хамаарылгаларының мергежилин чедип алган. Амдыызында ажыл солуур бодал чок. Республиканың Чазааның Даргазы чаңгыс чер чурттугларының күш-ажылчы байдалдарын база эргелерин хыналдага алырын аазаан.

ДБК-та ажыттынган бир ажылчын олут бүдүрүлгеден дашкаар 3 ажылчын олутту: чүък сөөртүлгезинде, курлавырлар хандырар организацияларда, садыг-саарылгада болгаш өске-даа черлерде тургузуп турар. Чижээлээрге, 2014 чылдың төнчүзүнде комбинат полиметалл концентрадының шенелде партиязын үндүрүп тура, Тываның 50-ден хөй хуу чүък сөөртүкчүлерин ажыл-биле хандырган. Ынчан, кыска үеде, чүгле 40 муң тонна чүъктү дажыглап сөөрткен болза, бүдүрүлге чорудуу шапкынчыыр болза, ажыл эвээш дизе беш катап көвүдээр.

Тываның чазаа-биле дугуржулга езугаар даг-тывыш компаниязы өске-даа социал угланыышкынныг төлевилелдерге киржир. Күрүне-хуу эштежилгениң негелдези-биле «Лунсин» компаниязы 2015 чылда ажыглалда кирген, республиканың найысылалын аар чүъктүг машиналар хажыызындан оюп эртер 18 км хемчээлдиг оруктуң тудуунга база киришкен. Оон аңгыда чедери берге Тожу кожуунче 80 километр хемчээлдиг, чаңгыс чазаглыг орукту хайгааралда хүлээнип алган, беш чыл бурунгаар улуг машиналар чорууру безин берге орукта ам чиик машиналар хала чок халдып турар.

Кады эштежилге ажыл-чорудуун ам-даа уламчылаарын Шолбан Кара-оол демдеглээн. ДБК-ның албан езузунуң ажыдыышкынында Тываның Баштыңы биле компанияның менеджерлери социал угланыышкынныг кады ажылдажылга дугайында база бир чугула дугуржулгага атты салганнар. Тываның Чазаа «Лунсин» компанияны регионнуң инвестиция төлевилелдериниң киржикчилериниң даңзызынче киирерин шиитпирлээн. Российжи хоойлужудулга-биле ол эрге-байдал компанияга тускай үндүрүг чурумун, орулгадан база ажыктыг казымалдарны тыпканындан үндүрүглерге чиигелдени алыр эргени бээр. Ындыг болзажок, компанияга чиигелдени бергенинден, республика куруг артпас. Бюджеттиң чиигелделиг орулгаларынга дең хемчээлдиг, чылда төлээр эки тура саң-хөө дадывырын Тываның социал-экономиктиг төлевилелдеринче киирерин «Лунсин» компаниязы бодунда алган. Бо чылдың дадывыры - 25 млн. рубль. Ону ийи таланың дугурушканы езугаар республиканың оруктарын хөгжүдеринче база Кызылда чөөн чүк хевирлериниң спортчу школазының тудуунче аңгылаан.

«Бөгүнгү болуушкунда база бистиң республиканың стратегиктиг төлевилелинде улуг кадар бар. Саазын кырында эгелээн, алызы барып Тываның бойдус байлаан ажыглаарынга чугула объект – Кызыл – Курагино демир-орук тудуунче бир базым чоокшулап, чурттуң болгаш делегейниң экономиктиг делгемнеринче үнеринге бистиң регионнуң транспорт аргыжылгазының чидиг айтырыын дүрген шиитпирлээринге база бир барымдааны чедип алдывыс. Мындыг улуг бүдүрүлгелер ажыттынып-ла турар болза, амгы логистикага боттуг хереглел тыпты бээр» - деп Шолбан Кара-оол демдеглээн.

Даг-болбаазырадылга комбинадының ажыдыышкынынга Тыва Республикада кол федералдыг инспектор Владимир Останин, ТР-ниң Дээди Хуралының даргазы Кан-оол Даваа, депутат Юрий Кара-оол, Тожу кожуун чагыргазының төлээлери, республиканың хөй-ниитизи болгаш хоочуннар киришкен.

Республиканың билдингир хоочуннары Чимит-Доржу Баирович Ондар (Тыва АССР-ниң Министрлер Чөвүлелиниң, Дээди Совединиң даргазы, инженер, тудугжу, «Тывадаг-дүгү» комбинаттың удуртукчузу) биле Кошкар-оол Доржуевич Ондар (1987-ден 1994 чылга чедир саң-хөө сайыды) чаа комбинаттың бүдүрүлге шөлдерин сонуургап, «Тывакобальт» биле «Тывадаг-дүгү» комбинаттарның күчү-күжү база технологиязы-биле деңнештирип көргеннер. Чаа ДБК-ның ниити ажыл-чорудулгазы хоочуннарның үнелелин алган. Чүге дизе, ССРЭ дүшкеш, улуг үлетпүр бүдүрүлгелери хоозураан соонда, республикага чаңгыс-даа чаа бүдүрүлгелер туттунмаан. Ам, шагдакы эки үелерде ышкаш, ажыл-иш катап хөгжүп эгелээн. Ынчангаш чаа ДБК Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезинге бодунуң үлүүн кииреринге хоочуннар бүзүрелдиг.

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол даг-тывыш адырының хөгжүлдезинге үлүг-хуузун кииргени дээш чылыг хандырылгазының котельная цегиниң машинизи (одакчызы) Роман Белекович Ойнаровка, кол бүдүрүлге участогунуң бригадири Николай Викторович Плахутка, кол инженер-технолог Азияна Кан-ооловна Салчакка Өөрүп четтириишкин бижиктерин тывыскан.