Каң-оол Даваа: «Россияның Yндезин хоойлузу субъектилерге конститусчу эки эргелерни берип турар»

ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) Даргазы Каң-оол Тимурович Даваа-биле Конституциялар дугайында бо чылдың октябрь айда чугаалашкан бис. Ол ужуражылганы интервью хевирлиг кылдыр «Шын» солунга парлаан.

Бөгүн ол темага чугаавысты уламчылаар-дыр бис. Чүгле чугаа бо удаа тодаргайы-биле Россия Федерациязының Конституциязының, ооң чурттуң субъектилеринге конститусчу тургузугну доктаадып тургузарынга ужур-дузазының дугайында болур.

— Россияның амгы Конституциязын 20 чыл бурунгаар хүлээп алган. Ол чурттуң политиктиг болгаш экономиктиг тургузуушкунунуң белен эвес чылдары болган. Силер чурттуң Конституциязы ол үени төлептиг эрткен деп бодаар силер бе?

— Бир эвес төөгүнү алыр болза, 20 чыл дээрге, аргажок бичии үе-дир. Чугаалажып турарывыс үениң иштинде Россияның хамаатыларының чаа салгалы доругуп өзүп келген. Ол чалыы хамаатылар чурттуң Yндезин хоойлузу езугаар мырыңай соңгуур эргелиг апарган. Аныяктар Конституцияның магадылап турары хостуг болгаш демократтыг Россияның талалакчылары болбайн канчаар.

Чурттуң Конституциязы эртен 20 чылдың шылгалдазын төлептиг эрткен деп санаар мен.

— Сөөлгү чээрби чыл дургузунда Россияга эки-даа, багай-даа болуушкуннар болуп турган…

— Ийе, ол ындыг. Чижээ, эрткен чүс чылдың 90 чылдарының ийиги чартыында чурт экономиктиг хоозуралдан чаа-ла үнүп орда, акша-төгерик үнези хенертен дыка кудулаан – дефолт болду. Ооң соонда он чыл дургузунда Россияны катап экономиктиг күш киирип чорда, делегейге саң-хөө буураашкыны эгеледи. Ындыг турбуже, Россия делегейде төлептиг черни ээлеп турар.

Россияның үзел-бодалдарын болгаш сонуургалдарын делегей чурттары амгы үеде хүндүлеп болгаш үнелеп турар апарган. Ынчалза-даа ол чээрби чылдың иштинде Соңгу Кавказ девискээринге дайын база чоруп турган деп чүвени утпаалы.

— Ол девискээрге чөрүлдээлер Россияның чаа Конституциязын хүлээп алыр мурнунда-ла эгелээн турган.

— Россияның Конституциязын хүлээп алыр бетинде Чечняның, Татарстанның, Саха (Якутия) база Тываның Конституциялары хүлээп алдынган турган. Олар дөгерези – национал республикалар. Ынчан улуг чурт политиктиг бустуушкуннуң ийиинге турган.

Россияның чамдык субъектилери федералдыг төптүң кошкаан, ооң үре-түңнел чок национал болгаш регионалдыг күрүне политиказын база кол-ла чүве – эрге-чагырганың федералдыг болгаш регионалдыг органнарының аразында эргелерни болгаш бүрүн эргелерни тодазы-биле аңгылап турар хоойлужудулга актыларының чок болуп турарын ажыглап алгаш, боттарынга хөй эргелерни болгаш хосталганы алырын бодаан. Чечня мырыңай Россиядан аңгыланып, бот-догуннаан аңгы күрүне тургусканының дугайында чарлаан.

1993 чылдың декабрь айда Россияның чаа Конституциязын хүлээп алган. Маңаа Россия Федерациязының субъектилериниң Конституциялары кол бодалдар талазы-биле чурттуң элээн озалдап хүлээп алганы Конституциязынга чөрүшкектерлиг болуп турганын демдеглээри чугула. Чижээ, Тыва Республиканың 1993 чылдың октябрь айда хүлээп алган Конституциязында Россияның Конституциязынга болгаш федералдыг хоойлужудулгага дүүшпейн турар 59 чүүл илереттинген. Ооң чамдык чүүлдеринде Россияның составындан үнер эрге, дайын болгаш тайбың айтырыгларын шиитпирлээри, шериг хүлээлге дугайында хоойлуларны хүлээп алыры, онза байдалды республика девискээринге киирери дээш, өске-даа чүүлдер көрдүнген турган. Ону ынчан Россияга тургустунган турган нарын ниитилел-политиктиг байдал-биле тайылбырлап болур.

— Россия Федерациязының 1993 чылда хүлээп алган Конституциязы чурттуң бүдүн-бүрүн чоруун камгалаарынга улуг ужур-дузалыг болган деп бодал-биле чөпшээрежир силер бе?

— Чөпшээрежир мен. Ол чылдарда чуртта нарын политиктиг байдал, Россияның субъектилериниң «бот-догуннаашкыннарының чыскаалдары», Соңгу Кавказ девискээринде тус чер дайыннары чурттуң бүдүн-бүрүн чоруунга айыылды ылап-ла тургузуп турган. Ынчалза-даа Россия Федерациязының Конституциязын хүлээп алган соонда, ол ышкаш субъектилерниң хоойлуларын федералдыг хоойлужудулгага дүүштүр эде көрүп эгелээн соонда, байдал экижип эгелээн.

Маңаа республиканың Конституциязынче эдилгелерни Улуг Хурал – Тыва Республиканың Конститусчу шуулганы 1994 чылда-ла киирип эгелээнин демдеглээри онза чугула. 1995 чылда тыва Конституцияже барык 60 хире эдилгелерни киирген турган. Бистиң республика Yндезин хоойлузунда карышкактарны эдер талазы-биле Россияның хамык регионнарын ынчан-на мурнап каапкан.

— Ол үеде Россияның субъектилери боттарының хоойлуларында федералдыг хоойлужудулгага карышкак чүүлдерни, шынап-ла, шыңгыызы-биле эдип эгелээн. Ынчалза-даа чамдык политиктер амгы үеде күштүг болуп турар Yндезин хоойлуже тодаргай өскерилгелер киирер үе келген деп бодалды база илередип турар.

— Россияның Конституциязынга улуг өскерилгелер киирген херээ чок деп санаар мен. Мен Россия Федерациязының Президентизи Владимир Путинниң «Yндезин хоойлу хамык хүлээп алдынып турар хоойлуларның аразындан эң турум хоойлу турар ужурлуг» дээн сөстеринге бүрүнү-биле катчыр мен.

Беш чыл бурунгаар Дмитрий Медведев чурттуң Президентизи тургаш, Россияның Конституциязынче шыңгыы өскерилгелер киирер дугайында санал киирген. Россияның Президентизиниң бүрүн эргелериниң хуусаазын 4 чылдан 6 чыл чедир, а Күрүне Думазының депутаттарының хуусаазын 4 чылдан 5 чыл чедир узаткан эгелээшкинни Федералдыг Хуралдың ийи палатазы – Күрүне Думазы биле Федерация Чөвүлели деткээн. Бо өскерилгелер бистиң үениң негелделеринге дүгжүп турар деп бодаар мен.

— Россияның чамдык политиктери национал республикаларны дүжүрүп кааптарын саналдап турар. Силер, Россия Федерациязының бир субъектизиниң удуртукчуларының бирээзи, ындыг саналга кандыг харыы берип болур силер?

— Россияның Конституциязының үшкү эгези федералдыг тургузуг системазын көрүп турар. Чуртка кончуг берге 1990-1993 чылдарда, чаартылгалар чылдарында, федералдыг төп Россияның субъектилери-биле амыр эвес чугаалажыышкыннарны болгаш политиктиг дугуржулгаларны кылып тургаш, федерацияның болгаш ооң субъектилериниң эрге-чагырга органнарының бүрүн эргелерин конституцияның негелделеринге дүүштүр бистиң чуртувустуң федеративтиг тургузуун чаартып алган турган. Ам ону үрээр дээн бодал-биле чөпшээрешпес мен, ооң кадында Россияның Yндезин хоойлузу 20 чыл дургузунда чедиишкинниг ажылдап турар. Чуртта хөй-ниити чөпшээрежилгези тургустунган. Ынчангаш мен ындыг саналдар-биле чөпшээрешпес мен.

Бир эвес бистер Россияның күчүлүг чоруун улгаттырар дээр болзувусса, федерализмниң амгы хевири-биле чурттаар болгаш чурттуң Конституциязының субъектилерге берип турары бот-башкарныр болгаш харыысалгалыг чорукту ажыглаар ужурлуг бис. Мен амгы федерализмни моон-даа ыңай сайзырадыр деп бодал-биле чөпшээрежир мен. Россияның субъектилери федералдыг органнар-биле демниг ажылдап тургаш, боттарының конститусчу эргелерин ажыглаар, а ол ышкаш боттарының хүлээп ап турар шиитпирлери дээш харыысалгалыг болур ужурлуг.

Россия Федерациязының Конституциязы бистиң Yндезин хоойлувус болур. Ынчалза-даа хамаатыларның хөй кезии Конституцияны эки билбес болуп турар. Шак ындыг улус күрүне албан черлеринде база бар…

— Ындыг бодал-биле чөпшээрежир мен. Ынчалза-даа ол байдалды өскертир дээш ажылдаар апаар. Мен бодаарымга, Россия Федерациязының Конституциязының 20 чылы бистиң амыдыралывыста бар бо четпести эдеринге ужур-дузалыг болур.

— Бир эвес республиканың күрүне албан черлериниң ажылдакчыларынга хамаарыштыр алыр болза, олар хамааты күрүне албанынче шылгалда дужаап кирип турда, Россия биле Тываның Конституцияларының дугайында айтырыгларны ыяап-ла салыр. Бир эвес депутаттарга хамаарыштыр алыр болза, Россияның Конституциязы бистиң эң чугула чепсээвис турар ужурлуг.

— Каң-оол Тимурович, Россияның Конституциязының 20 чылынга тураскааткан ажылдар ТР-ниң Дээди Хуралынга эртер бе?

— Россияның Конституциязының 20 чылынга тураскааткан ажылдар планынга атты салган мен. Ол езугаар хамык депутаттар боттарының шилип алганы школаларга Конституцияга тураскааткан кичээлдерни бо чылдың сентябрь 1-де эрттирген. Мен уругларга ындыг кичээлди Дээди Хуралга эрттирдим. Ооң ажылынга Күрүне Думазының депутаттары база киришкен.

Бо хүннерде ажылдар уламчылап турар. Конституцияга, ооң 20 чылынга тураскааткан кичээлдерни база катап эрттирип эгеледивис.

Парламентиниң аппарадының ажылдакчылары Конституцияга тураскааткан электроннуг фото-чуруктарны белеткээн, Yндезин хоойлу дугайында лекцияларны тыва-орус дылдарда бижээн. ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) сайтызында «Россия Федерациязының Конституциязының 20 чылы» деп тускай арынны ажыткан. Оон Россияның Yндезин хоойлузунга тураскааткан чүүлдер-биле таныжып болур.

Бистер, депутаттар, чурттуң Конституциязынга, а ол ышкаш өске-даа хоойлуларга хамаатыларның хамаарылгазын болгаш идегелин быжыглаар ужурлуг бис.

Юрий Дарбаа  чугаалашкан.