Тыва Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң ТР-ниң Дээди Хуралынга (парламентизинге) 2020 чылда республикага ажыл-херектерниң байдалы болгаш иштики политика дугайында “Хөгжүлдениң чаа энергиязы. Тывага чурттаар. Тывага чоргаарланыр” деп АЙЫТКАЛЫ

Бөгүн шупту российжилерге кончуг чугула хүн, күрүнениң улуг байырлалы – Россияның Конституциязының хүнү! Бистиң чуртувустуң Үндезин хоойлузунуң 26 чылы-биле силерниң шуптуңарга бүгү сагыш-сеткилимден байыр чедирип тур мен! 

Бот-догуннаан, демократчы, социал күрүнеде чурттап турар бис, кижи бүрүзүнүң чуртталгазы болгаш чаагай чоруу дыка улуг үнелиг хөй националдарлыг улуг күрүнеде бис. 2020 чылга Айыткалымга белеткенип тура, чогум-на ооң дугайында бодап турдум.

Парламентарийлерниң, чазактың кежигүннериниң, муниципалитеттер удуртулгаларының, хөй-ниитиниң, алызы черле Тываның бүгү чонунуң мурнунга бо программа документини чарлаары меңээ кончуг шыңгыы харыысалга-дыр деп санаар-дыр мен. Республика Баштыңының кол бүрүн эргелериниң бирээзи ол! 

Республика Парламентизиниң чаа чыыжынга бистиң кады ажылдаарывыс беш чылдың дургузунда эң баштайгы Айыткал-дыр. Депутаттарның чаа составынга бүгү сагыш-сеткилимден байыр чедириксеп тур мен. 

Тываның Дээди Хуралының депутаттарының соңгулдалары -- эртип турар чылда кол политиктиг болуушкун болган. Чурттуң кол политиктиг партияларының регионда салбырларының аразынга ёзулуг политиктиг демисел болган дээрзин демдеглеп каар апаар. Тываның соңгукчулары шилип алыр аргалыг болган болгаш бодунун сөзүн чугаалааннар.

Соңгулдаларның түңнелдери-биле деткимчениң улуг нуруузун «Чаңгыс демниг Россия» партия алган. Ынчангаш тергиидекчи туруштарын камгалап шыдаан. Чүгле республикада эвес, чуртка ниитизи-биле база. Тергиидекчи боору – улуг харыысалга. Чогум-на ооң дугайында чугаа партияның чоокта чаа эрткен 19-ку съездизинге чоруп турду. “Эрге-чагырганың партиязы эргелеп чагырар эвес, бодунуң чонунга, Россияның шупту хамаатыларынга бараан боор” -- деп, бистиң национал баштыңчывыс Владимир Владимирович Путин чиге болгаш ылап чугаалаан. 

Дузаны болгаш деткимчени хереглеп турар российжи хамааты бүрүзүнүң, өг-бүле бүрүзүнүң сагыш човаашкыннарын харыысалгалыг эрге-чагырга эскерер болгаш билир ужурлуг. Ол сагыш човаашкыннар илдең-не болгай – акша ажылдап алгаш, өг-бүлезин хандырары, уругларны кадык кылдыр өстүрери, оларга эки эртем-билигни болгаш кырынга чаглакты бээри. Кижилерниң сагыш-сеткилиниң болгаш политиктиг үзелдеринден хамаарылга чокка оларга дузалаары – бистиң бараан боорувус болгаш бистиң харыысалгавыс ол-дур. 

Эрткен соңгулдаларның түңнелдери-биле республиканың парламентизинде политиктиг ийи күш бактаап турар. Шудургу, бир эвес чөңгээлиг дивес болза, РЛДП-ниң идепкейлиг чоруу түңнелдерлиг болган – республиканың Парламентизинде ийи мандат. «Чаңгыс демниг Россия» болгаш «РЛДП»-ден аңгы партиялар беш хуулуг моондакты ажып эртип шыдавааннар. 

«Чаңгыс демниг Россияның» партийжи даңзызын соңгулдаларга баштаан болгаш, бистиң кол чижикчилеривистиң туружу чүү хире шынчы, соңгукчуларның ынаныжынга чүү хире тааржыр болганынга үнелелди берип шыдавас мен, хөңнүм-даа чогул. Соңгулдаларның түңнелдери боттары-ла көргүзүп турар-дыр. Республиканың болгаш ооң шупту чурттакчыларының чаагай чоруу дээш парламентарийжи ийи партияларның төлээлери эп-чөптүг болгаш шыңгыы ажылдаар болза эки. 

Эргим чаңгыс чурттугларым! 2020 чылда сорулгаларже шилчиириниң мурнунда эрткен чылгы Айыткалга “2019 чыл – национал сорулгаларны чедип алырының оруунда старт” деп тодараттынган кол чүүлдү сагындырып каайн. 

Бистиң национал төлевилелдеривисти боттандырарынга төнүп турар чыл шиитпирлиг старттың чылы болду. Кижилерниң, бүгү чурттуң эрге-ажыктарын херек кырында боттандырарынче угланган Россияның Президентизи Владимир Путинниң күрүне политиказының кончуг чугула инициативаларының хемчээлин ажыл-херек үезинде үнелеп билир арганы бо чыл берген. 

Көстүп көрбээн сан-чурагайларны чугаалаксап тур мен. Национал төлевилелдер болгаш камгалаттынып алдынган күрүне программалары ёзугаар 2019 чылда Тывада социал ужур-дузалыг 248 объектилерни тудуп турар. 

Бүгү Тывада бичии уруглар садтарынга тудугларны улай тудуп эгелээн – 19 ясли корпустарын. Ол дээрге республиканың чурттакчыларының чугула негелделериниң бирээзи-дир. Бистиң 2 айдан 3 хар чедир назы-харлыг 10 муң ажыг уругларывыс бичии уруглар садтарынче оочурда турар. 

Ол чугула тудугларны чылдың төнчүзүнге чедир доозар дээш, бүгү күжүвүстү үндүрер бис. Аныяк авалар боттарының күзели-биле ажылче эрте үнүп, өг-бүлениң бюджединге немелде акшаны ажылдап ап болур.

Бичии уруглар садтарының болгаш школаларның, көдээ культура бажыңнарының тудуглары уламчылап турар. Кызылдың Ангарск бульварында 825 олуттуг ниити билигниң амгы үениң школазын бо чылдың төнчүзүнде ажыглалга киирер бис. Солагай талакы дачаларның девискээринде база бир ындыг школаның тудуун келир чылын доозар бис. Тес-Хем кожууннуң Ак-Эрик суурда 176 олуттуг школаның тудуу доостур. 

Кызыл хоорайның Дружба кудумчузунда 280 олуттуг бичии уруглар сады Чаа чыл байырлалдарының бүдүүзүнде ажыглалга кирер. Келир чылын база найысылалда – “Спутник” микрорайонда болгаш Бай-Хаак кудумчуда ийи уруглар садтарының тудуу доостур. Шагаан-Арыг хоорайда чаа садикче уруглар кирер. 

“Культура” деп национал төлевилел ёзугаар чаа үш культура бажыңнарын тудуп турар бис – Хайыракан, Кунгуртуг болгаш Шуурмак суурларда. Дөрт культура бажыңнарының капитал чаартылгазын чорудар бис – Ак-Тал, Кундустуг, Шамбалыг, Адыр-Кежиг суурларда. 

Бо чылын хөй-ниитиниң кичээнгейин бодунче Теве-Хая суурда амгы үениң моделдиг библиотеказы хаара туткан. Дараазында чылда Эрзин кожууннуң Мөрен болгаш Каа-Хем суурда библиотекалар шак-ла ындыг төптер апаар. 

Хүндүлүг депутаттар, удуртукчулар. Ажы-төлүвүс канчаар кижизиттинип турары биске кончуг чугула. Оларны билиглерниң солун делегейинче эдертип киирер, ооң чүү хире ханызын медереп билиндирер ном уругларның онзагай талаларының болгаш салым-чаяанының сайзыралының үндезини болур ужурлуг. 

Кижилер чыглыр хөй-ниити черлеринге улусчу библиотекаларны тургузар талазы-биле бистиң эгелээшкинивис уламчылаар ужурлуг. Ындыг библиотекалар Национал театрга, филармонияга, кинотеатрларга тыптып кээп болур. Ол библиотекаларга тыва чогаалчыларның номнары, Россияның чоннарының чогаалчыларының проза болгаш поэзия чогаалдары бар боор ужурлуг. Депутаттар корпузунуң болгаш хөй-ниити каттыжыышкыннарның дузазы-биле ол ажылды улаштыр чорударын культура сайыды Алдар Константинович Тамдынга чагыыр-дыр мен. 

Чаа чыл байырлалдарының үезинде өг-бүлелерниң дыштанылгазынга чаа чүүлдер тыптып кээр – Шагаан-Арыг хоорайга, Хову-Аксы биле Каа-Хем суурларга сан-чурагайлыг кино залдары ажылдап эгелээр. Дыштанылганы организастаары тодаргай сорулгаларлыг боор – культура болуушкуннарынга киржикчилерниң саны 2024 чылга чедир ийи миллиондан эвээш эвес болур ужурлуг азы бир чылда-ла чартык миллион хире. Бо дээрге шыңгыы сан-чурагайлар, культура ажылдакчылары канчаар ажылдаарын бодаар апаар-дырлар. 

“Үстүү-Хүрээ”, “Верховье”, “Азия төвүнде хөөмей” фестивальдар ышкаш культура хемчеглери биске кончуг чугула, чүге дээрге олар националдар аразында культура болгаш турисчи харылзааларның шөлдери-дир. Оларны деткиир болгаш улам хөгжүдери албан.

Кадык камгалалының адырында баштайгы чаа фельдшер-акушер пунктузун Таңды кожууннуң Сосновка суурда ажыглалга киирген. Медицинаның баштайгы дузазының чугула объектилериниң тудуун бүгү республикага дараазында чылда калбаа-биле эгелээр бис. 2020 чылда 26 фельдшер-акушер пунктуларын тудар. А эргилей берген 73 фельдшер-акушер пунктуларын болгаш амбулаторияларны 2024 чылга чедир шуптузун чаарттыр.  

Бис боттарывыстың мурнувуска кончуг тура-соруктуг улуг сорулгаларны тургускан бис – 2025 чылга чедир амгы үениң медициназының чаа объектилерин тудар болгаш ажыглалга киирер – республиканың чаа уруглар эмнелгезин, республиканың божудулга бажыңын, онкология диспансерин болгаш туберкулезка удур эмнелгени, медицинаның дүрген дузазының болгаш озал-ондак медициназының республика төвүн, Чадаана хоорайга районнар аразының медицина төвүн. Бо бүгү кадык камгалал адырының, медицинаны хөгжүдериниң, нацияны камгалап арттырарының идегелдиг таваа апаар. 

Хүндүлүг коллегалар! 2030 чылга чедир хар-назынны 78 харга чедир узадырының шыңгыы сорулгазы бистиң мурнувуста турар. Бөгүн бистиң демографтыг байдалывыс эки. 2019 чылдың 11 айларының түңнелдери-биле алырга, кижилерниң өлүр чоруун 4,4 хууга эвээжедир аргалыг болган бис, а ол дээрге чуртта ниити байдалга деңнээрге, 30 хуу куду-дур. Ынчалза-даа оожургап болбас. Ниити российжи байдалга деңнештирер ужурлуг элээн каш көргүзүглер бисте бар. Ажылдап шыдаар назы-харлыг кижилерниң өлүп хораарын 3,2 хууга эвээжеткен-даа болзувусса, ол ам-даа хөй, российжи деңнелден бедик бооп артпышаан. 

Чаш уругларның бүрлүп хораарын эвээжедирин чедип ап шыдаан бис. Бир эвес 2018 чылда ол көргүзүг 9,4 промилле турган болза, бо чылдың 11 айларында 6,9 хууга эвээжээн. Ону шору чедиишкин деп санаар-дыр мен, чүге дээрге беш чыл соңгаар бо көргүзүг ийи катап бедик турган – 15 промилле чыгыы. А бөгүн чаш уругларның бүрлүп хораарының эвээжээри Россияда ниити ортумак деңнелге чоокшулаан. 

«Өөредилге» деп национал төлевилел ёзугаар көдээ школаларда өөредилгениң байдалын хоорайда школаларның деңнелинге чоокшуладыр дээш, кызып ажылдаан бис. 12 школаларда спорт залдарының капитал септелгезин кылган, 20 көдээ школаларда «Өзүлдениң туружу»  деп өөредилге чаартылгазының шөлдерин тургускан. Ында 5602 өөреникчилер амгы үениң чаа билиглерин шиңгээдип ап турар. Дараазында чылда 60 школаларга чаарттылганың ындыг шөлдерин тургузар. 

Кончуг дүрген дамчыдар интернетке социал ужур-дузалыг объектилерни кожар талазы-биле бедик технологияның база бир төлевилелин республикада боттандырып турар. Ол бо чылын эгелээн-даа болза, 96 объектилерни, оларның аразында 21 фельдшер-акушер пунктуларын, 45 школаларны болгаш техникумнарны, 28 тус чер администрацияларын кончуг дүрген дамчыдар интернетке кошкан. 2021 чылга чедир дүрген дамчыдар интернетке шупту фельдшер-акушер пунктуларын, школаларны, техникумнарны, өрт кезектерин кожар. Ниитизи-биле республиканың 369 социал ужур-дузалыг объектилерин.

Хүндүлүг коллегалар! Күүседикчи эрге-чагырганың удуртукчуларының ажыл-чорудулгазының үнелели, республиканың бедик албан-дужаалдыг удуртукчузу мээң база, национал төлевилелдерни чедиишкинниг боттандырып турарындан дорт хамааржырын сагындырыксадым. Үндүрүп берген акша-хөреңгини чүгле шиңгээдири эвес, түңнелдерни херек кырында чедип алыры база кончуг чугула. Чижээлээрге, бичии уруглар садтарынга өөредилгениң чедингир болгаш бедик шынарын, чурттакчы чоннуң хар-назыны узун болурун чедип алыры, чединмес чоруктуң деңнелин чавызадыры, күш-ажылдың бүдүрүкчүлүүн бедидери. Ындыг көргүзүглер бисте он беш. 

Республиканың төлевилел офизиниң удуртукчузу, Чазак Даргазының оралакчызы Органа Доржуевна Натсакка тускай сорулгалыг чедиишкиннерниң мониторингизин доктаамал чорударын дагзыр-дыр мен. 

Федералдыг эрге-чагырганың тус чер девискээр органнары-биле идепкейлиг кады ажылдажылга чугула деп санаар мен. Россияның Президентизиниң тургускан национал төлевилелдери болгаш сорулгалары ниити федералдыг чергелиг болгай. Оларны күүседири – бистиң ниити харыысалгавыс болгаш сорулгавыс. 

Эргим эштер! Экономиктиг өзүлдениң стратегтиг айтырыгларын шиитпирлевээн шаанда, улуг социал инфраструктураны хевирлеп, айыыл чок болгаш эки шынарлыг амгы үениң чуртталга байдалын тургузуп, хамаатыларның орулгалыын көдүрүп шыдавас бис деп чүвени дыка тодаргай билип турар бис. 

Чогум-на ынчангаштың Республиканың хөгжүлдезиниң стратегиязын кончуг шыңгыы ажылдап кылганывыс ол. Технологияларның чүү хире дүрген сайзырап, экономиктиг хөгжүлдениң төптери кайда тыптып турарын, макроэкономиканың чөөн талакы уг-шии күштелгенин кичээнгейге алган бис. Мындыг чаа байдалдарга Тываның хөгжүлдезиниң күштүг шимчедикчизи ооң девискээри кызыгаарда болганы. Хөй-ниитиниң болгаш эксперт ниитилелиниң идепкейлиг киржилгези-биле форумнарга бүгү талазын сайгарып чугаалашкан соонда биске кончуг чугула документ Республиканың хөгжүлдезиниң стратегиязын Россияның экономиктиг хөгжүлде яамызы бадылаан, а ооң кол чугула угланыышкыннары чурттуң девискээрлериниң хөгжүлдезиниң Стратегиязынче кирген. 

Ооң-биле холбаштыр демдеглеп каарым болза, республиканың дүрген хөгжүлдезиниң кол инфраструктурлуг төлевилелдерин херек кырында боттандырып эгелээринге 2019 чыл бир янзы болган. Хамыктың мурнунда, бистиң девискээривистиң кызыгаар чаны байдалын Тываның, бүгү Сибирьниң болгаш чурттуң эрге-ажыктарынга дүүштүр ажыглап эгелээни. Бистиң кол төлевилеливис “Кызыл – Курагино” демир-орук шугумунуң тудуунуң талазы-биле кончуг чугула шиитпирни бо чылын хүлээп алган. Бо төлевилел девискээрлер аразының “Енисей Сибири” деп төлевилелдиң макроэкономиктиг программазынче кол угланыышкын кылдыр кирген. “Россияның демир-оруктары” деп күрүне корпорациязын бо демир-орук тудуунуң кол күүседикчи кылдыр доктааткан, ук корпорация төлевилел болгаш шинчилел ажылдарын эгелей берген. 

Сибирьниң барык шупту регионнарын болгаш Тываны таварты Моол биле Кыдатче үнер улуг автомобиль оруунуң төлевилелин ажылдап кылыр шиитпирни бөгүн Тыва даргалап турары “Сибирь чөпшээрежилгези” деп регионнар аразының ассоциациязы хүлээп алган.

Чурттар аразының “Хандагайты – Боршоо” эрттирилге пунктузу 2021 чылга чедир чаартылганың программазынче кирген. Ону дооскан соонда, дораан-на улуг садыг-логистика төвүн тургузар талазы-биле ажыл эгелээр. 

Регионнар аразында болгаш кызыгаар чедир автомобиль оруктарын тудары-биле холбаштыр Абакан – Абаза – Ак-Довурак – Чадаана автомобиль оруун федералдыг чергеже дамчыдарының дугайында шиитпирни чурттуң оруктар талазы-биле кол албан чери хүлээп алыр, амгы үеде дугуржулга ажылдары чоруп турар.  

Эки шынарлыг болгаш айыыл чок улуг автомобиль оруктары идепкейлиг ажыл-агыйжы чоруктуң шимчедикчизи апаар, хамыктың мурнунда бистиң республиканың чурттакчыларынга. Бистиң кожаларывыс регионнарның болгаш бүгү чурттуң экономиктиг шыдалын ол орук каш катап көдүрери чугаажок. 

Транспорт темазын уламчылавышаан, бо чылын Москва биле Кызыл аразынга дорт агаар харылзаазынга пассажирлерни доктаамал аргыштырып турарын демдеглеп каайн. Чамдык кижилерниң чөгенгени дег эвес болган, Москваже рейс-биле хөй кижилер аргыжып турар. Оон аңгыда Сибирьниң Красноярск, Иркутск, Новосибирск хоорайлар биле Кызыл аразынга неделяда беш катап ужуп болур. Чаа чылда Абакан база Томск немежип кээр. Регионнар аразынга пассажирлерниң аргыжары 3 ажыг катап көвүдээни база өөрүнчүг-дүр! 

2019 чылда эң улуг ужур-дузалыг болуушкуннарның бирээзи -- Кызыл хоорайның аэропортунга чурттар аразының аэропорту деп статусту тывысканы. Чурттар аразының секторун чаагайжыды дериир болгаш чурттар аразынга агаар муршруттарын ажыдар талазы-биле улуг ажылды кылыр ужурлуг бис. 

Бистиң республикавыстың аэропортун Моолче, Кыдатче болгаш Азия-Оожум океан девискээриниң чурттарынче агаар хаалгазы кылыр дээн улуг тура-соруктуг планнарывыс херек кырында түңнелдерлиг бооп турар. Ооң ачызында аэропорт комплекизин чаарттыр, самолёттар ужуп үнер болгаш хонар чаа дилиндекти тудар талазы-биле улуг инвестиция төлевилелин боттандырган. 

Чаартылгаларга киржир шупту албан черлериниң демниг болгаш шалыпкын ажылынга дыка идегеп турар мен. Олар дээрге, бир-ле дугаарында, транспорт төлевилелдерин боттандырарынга, “Хандагайты” эрттирилге пунктузун чаарттырынга, Кызыл хоорайның аэропортунга чурттар аразының секторун тургузарынга хаара туттунган федералдыг эрге-чагырганың тус чер органнары-дыр.  

Эргим чаңгыс чер-чурттугларым! Улуг инвестиция төлевилелдериниң дугайында чугаалап тура, хамыктың мурнунда оларның социал болгаш бюджет беримчезин бодап турар бис. Кол-ла чүүл – чаа ажылчын туруштар, төлептиг ажыл төлевирин алыр арга. Оон аңгыда, улуг бүдүрүлгелерни тургузары девискээрниң моон соңгааргы сайзыралынга салдарлыг боор. Бир чергеде ооң магистралдыг инфраструктуразы – транспорт, энергетика. 

Бир чижекти чугаалаайн. Ак-Суг казымал байлак тывыжынга даг-болбаазырадылга комбинадын тудары ырак-узак Тожунуң эң чидиг айтырыын– кожууннуң электри-биле хандырылгазын шиитпирлээр арганы бээр. Ол дээрге биске чугула бурунгаар шимчээшкин, кожууннуң моон соңгаар хөгжүүр чаа аргалары-дыр. Дугуржулга чарар дугайында бистиң саналывыска харыы кылдыр Голев компания электри энергиязын тударынга беленин хөй-ниити мурнунга илереткен. Ону Иркутск областың Тулун хоорайдан Ак-Сугга чедир, оон Тоора-Хем биле Ырбанче улаштыр шөйер. Тожуну электрификастаар болгаш республиканың чөөн талакы кезээниң электри энергиязы-биле хандырылгазының шугумун “дээрбектээр” талазы-биле кончуг чугула төлевилелди боттандырарының “орук картазын” Голев компания-биле кады ажылдап кылырын республиканың Одаар чүүл болгаш энергетика база Экономика яамыларынга дагзыр-дыр мен. 

Хүндүлүг коллегалар! Мээң көрүжүм-биле алырга, төнүп турар чылдың кончуг чугула болуушкунунга силерниң кичээңгейиңерни доктаадыр бодай-дыр мен. Ол дээрге Тыва Республиканың 2025 чылга чедир социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң хууда планын федералдыг деңнелге ажылдап кылырының дугайында шиитпир-дир. Бо программаның төлевилелинче республиканың берге айтырыгларын шуптузун киирер аргалыг болган бис. Хамыктың мурнунда, республиканың хөгжүлдезинге шаптыктап турар инфраструктурлуг кызыгаарлаашкыннарны. 

Программаны анаа эвес хууда программа деп адаан. Республиканың дүрген экономиктиг бурунгаарлаашкынынга бир янзы аргаларны ажыглаар болгаш күрүнениң деткимчезин улуг хемчээлдиг көвүдедир херек деп бадыткап шыдаан бис. Программаны ам дээрезинде бадылаваан, ынчалза-даа ону ажылдап кылганы федералдыг эрге-чагырга органнары-биле кады ажылдажылганы улам чогумчударынга кончуг улуг бурунгаар базым болган. Мээң билип турарым-биле алырга, федералдыг даргалар регионнар-биле ынчаар сырый ажылдаары төөгүге кажан-даа турбаан. Бир-ле дугаар бисти кончуг кичээнгейлиг дыңнап, бистиң чүнү чугаалаанывысты билип, айтырыгларже сиңнигип, оларны ажып эртериниң оруктарын бистиң-биле кады дилеп турдулар. Чүгле Москвага эвес, маңаа, бистиң республикага, үнүүшкүннүг хуралдарга дыңнап турдулар. 

Россия Федерациязының Чазааның Даргазы Дмитрий Анатольевич Медведевтиң эгелээни идепкейлиг болгаш харыысалгалыг ажыл кончуг эки түңнелдерлиг болган. Хууда программаның төлевилелин кады ажылдап кылып тургаш, бис саналдарывыстың хөй кезииниң чугулазын бадыткап, чамдык чөрүлдээлиг туруштарны чоокшулаштырып, хөй чидиг айтырыгларга бодалдарывыстың чөптүүн шынзыдып шыдаан бис. Дотациялыг шупту регионнар шагдан бээр шиитпирлеп чадажып келген хөй айтырыгларны “өлүг чыдынындан” боттарывыстың чүткүлдүүвүс-биле шимчедипкен бис. Чижээлээрге, бир дөрбелчин метр чуртталга шөлүнүң өртек-үнезин санаарының методиказын өскертирин чедип алдывыс. Та чүү хире үр “ол хананы өттүр шаап” келдивис ыйнаан, та чеже тонна саазыннарга саналдарывысты бижип, төп албан черлериниң шуптузунче чорудуп келген бис. Бир дөрбелчин метр чуртталга шөлүнүң өртээн бүгү чуртка ортумаа-биле деңнештир санап каан федералдыг акша-хөреңги деткимчези регионда херек кырында байдалдарынга чуртталга бажыңнарын тударынга чедишпес-тир деп шынзыдып шаг-ла болдувус. Ынчан хамык айтырыглар “бөрбектелип”, бедик мергежилдиг, ажылынга шыңгыы хамаарылгалыг организацияларны тудугга хаара тударының арга чогу, тудугларны тударының хуусаазын сагывазы, ажылдың шынарының багайы, программа күүсеттинмейн баары дээш өске-даа четпестер хөй турду. 

Ам-на харын бисти дыңнап кагдылар. Чуртталга шөлүнүң тудуунуң өртээн санаар бөдүүн болгаш билдингир методиканы 2020 чылдан ажыглап эгелей бээр. Ол методика ёзугаар бистиң республикага бир дөрбелчин метр чуртталга шөлүн тударының өртээ, даштыкы инженер четкилерин кожарын санаваска, 54725 рубль болур. Бөгүнгү өртектер-биле деңнээрге, ылгалы 10 муң рубль хире улуг.  

Оон аңгыда, чурттаары айыылдыг бажыңнардан хамаатыларны көжүрер программаның угланыышкыны-биле чуртталга-коммунал ажыл-агый реформазының Деткимче фондузу даштыкы инженер четкилерни тударынга акша-хөреңгини реформаны эгелээнден бээр бир дугаар үндүрүп берген. Ооң түңнелинде 1 дөрбелчин метр чуртталга шөлүн тударының санап каан өртээ 58 муң рубльге көвүдээн. Шак-ла ынчалдыр санап каан өртектерни өскүс уругларга бажыңнар тударынга ажыглаарын биске чөпшээрээн. Биске ол – херек кырында дүрген бурунгаарлаашкын-дыр. Инженер четкилери чок бажыңнар тудары – дотациялыг регионга муңгаш херек-тир. 

Шуптувустуң күжениишкиннеривистиң ачызында болгаш күрүне корпорациязы -- чуртталга-коммунал ажыл-агый реформазының Деткимче фондузунуң дузазы-биле 412 өг-бүлелер азы 1 236 кижи чурттаар хөй квартиралыг 9 бажыңнарны 2019 чылда ажыглалга киирдивис. 2019 чылдың төнчүзүнге чедир 111 өг-бүлелер азы 428 хамаатылар чурттаар хөй квартиралыг 4 бажыңны ажыглалга киирерин планнаан бис. Ниитизи-биле 2019 чылда 523 өг-бүлелерни азы 1 664 кижини чурттаары айыылдыг бажыңнардан тарады көжүрер бис. Амгы үеде боттандырып турар көжүрүлде программазын 2020 чылда доозар бис. Чурттаары айыылдыг апарган 28 муң дөрбелчин метр чуртталга шөлүнден 765 өг-бүлелер азы 2 032 кижилер көжүп, оран-сава байдалын экижидер.

 База бир тиилелге, ынчаар чугаалаарындан кортпас мен – төлевилел ажылдарын чорударынга акша-хөреңгини (1 млрд. рубль хире) биске бир-ле дугаар үндүрүп берди. Ол дээрге биске айтырыгларның айтырыы турду – күрүне программаларынга киржириниң бир негелдези объектиниң ниити өртээниң 5 хуузу хире акшаны төлевилел ажылдарынга бистиң кызыы бюджедивистен тып алыры. Чамдык таварылгаларда ол чүс-чүс миллион рубль түңнүг акша боор. 

Демнежип акшаландырарының үлүүнге федералдыг органнарның кичээнгейин хаара тудар аргалыг болдувус. Чүгле хаара туткан эвес, боттарывыстың туружувусту камгалап ап шыдаан бис. Маңаа бисти Чаңгыс демниг Россияның Күрүне Думазында фракциязы деткиди. 

Демнежип акшаландырар бистиң үлүүвүстү 1 хууга чедир кызырып каапты. Чүгле национал төлевилелдерниң эвес, а шупту күрүне программаларын акшаландырарының 99 хуузун 2020 чылдан эгелеп федералдыг бюджет алыр. Бөдүүн сөстер-биле чугаалаарга, боттарывыстың миллион рубль үлүүвүстү кииргеш, федералдыг бюджеттен 99 миллион рубль акша-хөреңгини хаара тудар аргалыг апаар бис. 

Демнежип акшаландырарының үлүүн федералдыг албан черлери боттарының туразы-биле чоокка чедир тодарадып турган. Кым канчаар күзээр-дир. Демнежип акшаландырарының чаңгыс аай чурумун парламент бадылаан соонда – ол хоойлу-дур. Бистиң республикага хамаарыштыр ол кончуг улуг хемчээлдиг болуушкун-дур, а меңээ -- шынны бадыткап шыдааным-дыр. Демнежип акшаландырарының чогум-на ындыг хемчээли экономиказы кошкак регионнарга кончуг чугула деп, хөй чылдар дургузунда бадыткап келдивис. Кайы-даа тала 50-50 хуу кылдыр демнежип акшаландырарга, чүгле бай субъектилер ойнап алыр, Тыва ышкаш регионнар чуртта чуртталганың ортумак стандарттарын оода чадаарда ортумак деңнелинге хандырарынга херек акшаландырыышкынны он-он катап эвээшти ап турган.

Республиканың хууда программазының төлевилели-биле ажыл бюджеттиң үш чыл үезиниң кол көргүзүглерин камгалап алырынга база эки салдарлыг болган. Келир чылдың бюджедин 35,5 миллиард рубльге камгалап алдывыс, 2,3 миллиард рубль немелделиг. Ажыл төлевириниң чарыгдалдарын хөй чылдар дургузунда бир-ле дугаар долузу-биле киирдивис. А ол дээрге ажыл төлевириниң талазы-биле кандыг-даа өрелер чок боору-дур. Ажыл төлевири чүгле өзер. 

Бирээде, ажыл төлевириниң кудуку хемчээли 7,5 хууга 2020 чылдың январь 1-ден көдүрлүр. Соңгу чүк болгаш район хуулары-биле кады Тывага ол 21 муң 432 рубльден 23 муң 47 рубльге чедир улгадыр. 

Ийиде, Президентиниң «май» чарлыктары ёзугаар бюджет адырында ажыл төлевири улам өзер -- 4,4 хууга. 

Үште, чыл төнчүзүнде бюджет ажылдакчыларының ажыл төлевириниң 3 хуу индексациязын чорудар. 

Ортумак болгаш биче бизнеске хамаарыштыр эки медээ-дыңнадыглар бар. 2020 чылдың бюджединде сайгарлыкчы чорукту деткииринге 554 миллион рубльдиң инвестиция курлавыры көрдүнген. Ол бүгү акшалар бизнести оон-даа ыңай хөгжүдүп сайзырадырынче болгаш чаа бүдүрүлгелерни тургузарынче үнер. 

Ынчангаш инвестицияларны көвүдедири — бистен улуг харыысалга негеттинер дээрзин ханы билген турар ужурлуг бис. Бисте бар бүдүрүлге курлавырларын, адыр бүрүзүнде тургустунган күш-шыдалды мөөңнеп тургаш, улуг хемчээлдиг акша-хөреңги оруктар, чуртталга оран-сава, школалар, уруглар садтарының, эмнелгелер тудугларынче болгаш социал-экономиктиг инфраструктураның объектилеринче кирген турарын чедип алыры чугула.  

Хүндүлүг коллегалар! Бистиң харыысалгавыста турар чугула бир девискээр — көдээниң суурлары, ооң амыдыралы, айтырыглары. Республиканың суурларында чурттакчы чоннуң 48,5 хуузу чурттап турар. Ол дээрге Россияда көдээ чурттакчыларның эң улуг үлүг-хуузу-дур. 

Тывада суур дээрге-ле, чоннуң чурттап турар чер-девискээри боорундан аңгыда, ол — республиканың сорук киирикчизи, сагыш сеткили болгаш чүрээ болуп турар. Херек болза, философия-дыр деп болур. Тывага хамаарыштыр — суурнуң чаагай чоруу, сайзыралы — бүдүн республиканың хөгжүлдези-дир. Ынчангаш губернатор төлевилелдериниң хөй кезии көдээ девискээрлерни хөгжүдеринче, көдээниң чурттакчыларының амыдырал-чуртталгазының деңнелин бедидеринче, ядыы байдалдыг чорук-биле демиселче углан. 

 Ядыы байдалдың деңнелинге хамаарыштыр бистер статистиканың ниити сан-көргүзүгелинге даянып турар болгай бис. Ынчалзажок бистер амыдыралда черде ажылдап турар-ла болгай бис, ынчангаш бисте ядыы чорук талазы-биле байдалда өскерлиишкиннерни херек кырында көргүзүптер барымдаалар бар. Чер-черде социал органнар хандырылгазы кошкак өг-бүлелерни оларның ап турары социал дузаның, социал төлевирлерниң хемчээлин барымдаалап, кичээнгейде, хайгааралда алган, чоннуң төлевилелдериниң салдары дээн айтырыг база ында кирип турар. 

 Чижээ, «Социал картофель» деп төлевилелде бо чылын 2421 өг-бүле киржип турар. 2020 чылда ук төлевилелдиң акшаландырыышкыны херек кырында ийи катап, 1,2 миллион рубль чеде бээр. 

«Инек — чемгерикчи малым» деп төлевилелдиң киржикчилериниң ниити кодан малы 3 муң баштан ашкан. Малды дараазында улуска дамчыдып бээр арга ам ийи чыл уламчылап турар. Чемгерекчи малын бо чылын 500 өг-бүле база алган. Ниити-биле 1369 өг-бүле азы 7 муң ажыг кижи бо төлевилелдиң киржикчизи болган.  

Эртип турар чылда 4 муң ажыг кижиниң күш-ажылын хоойлу езугаар ажык болдурар аргалыг болдувус, ол байдал бистиң албан езузунуң орулгаларында көстүп келген. 

Ядыы чоруктуң байдалынга херек кырында үнелел бээр дээштиг механизм — бүгү кожууннарда социал хандырылганың автоматчыткан чаңгыс аай күрүне информация системазын тургусканы болуп турар. Амгы үениң технологиялары социал дузаның херек кырында чедер адрезин болгаш бүгү чорудуун бадыткап, көргүзүп турар. Бистиң бодап турганывыс дег, аңгы-аңгы черлерге чаңгыс ол-ла социал чиигелделерни ап турар ол-ла кижилер бар болуп турганы илереттинген.

 Түңнелинде, бистиң алганывыс херек кырында байдалдар-биле алырга, социал чиигелделерниң алыкчылары 10 муң ажыг кижиге кызырылган бооп турар болгаш ядыы чоруктуң деңнели 38 хуу чедир эвээжээн бооп турар. Ол харын бедик көргүзүг болбайн канчаар, канчаарга-даа, эки талаже өскерлиишкин бар, ол оон-на илдең-дир.

 Ооң-биле кады, ядыы чоруктуң деңнелиниң байдалы-биле алырга, муниципалиттер аразында ылгал бар — найысылалда 13 хуудан Тере-Хөл кожуунда 62-ге чедир, ынчангаш байдалды көрүп тургаш, дуза эргежок чугула дээн девискээрлерже кичээнгейни күштелдирер арга бисте бар. 

Бо талазы-биле ажылдарны чорудуп тура, социал дуза дээрге ядыы байдалдан үнүп алыксап турар өг-бүлелерге дыка улуг деткимче-дир дээрзин ханы билген турар журлуг бис. Амыдыралдың чогумчалыг деңнелинче кижилерниң бедик күш-ажылчы орулгалары, бүдүрүлгелерниң хөгжүлдези-биле үнүп болур бис. Бистиң Тывага, бирги ээлчегде, суурларга. 

Эргим чаңгыс чер-чурттугларым! Мал бажының санын өстүрүп көвүдедир база муңчу малчыннарны деткиир талазы-биле улуг орукту эрттивис. Чаңчылчаан мал ажылын бүрүнү-биле «бут кырынга» катап тургузар хемчеглер Тывада, хөй специалистерниң санап турары-биле алырга, чедиишкинниг бооп турар. Бис ам кооперастажылга аргаларын дилээр ужурлуг бис, көдээ ажыл-агый рыногунга шыырак арга-шинектиг кижилерниң көстүп келиринге таарымчалыг байдалдарны тургузар. Ындыг корпорацияны тургузуп алзывысса, Тывага болгаш бичии ажыл-агыйларга улуг рынокче үнер орукту ажыдып болур-дур бис. А улуг рынок дээрге-ле, бүгү деңнелге — фермерден эгелээш, улуг болбаазырадыкчыларга чедир бизнезин калбартып, улгаттырып алырының чугула аргазы-дыр. 

А ам дээрезинде бистиң малчыннарывыс продукциязын чааскаан боду садып- саарарын кызыдып, чиижең садып алыкчыларга ол-ла шии-биле көзүлдүр-ле ойнадып турарлар. Бистиң ол дээш ажылдап эгелей бергенивис -- тускайжыттынган көдээ ажыл-агый рыноктары чугула херек бооп турар. Эът бүдүрүкчүлери аңаа ажыктыг садыглаашкынны чорудар, а садып алыкчылар чогумчалыг өртек-биле саттынып алыр аргалыг.  

Бистиң чаңгыс чер-чурттугларывыстың кошелектарынга тус черниң бараан бүдүрүкчүлериниң сонуургалдары биле көдээ ажыл-агый продукциязының өртек-үнезиниң аразында улуг ылгал турбас болуру чугула, ол сагыттынар ужурлуг. Баг ол илчирбеден хөлүн эрттире бээр чиижең садып алыкчыларны адырар. Республиканың Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызынга Кызыл хоорайның мэриязы-биле кады найысылалдың чөөн талазында болгаш оң талакы эриинде тудуп эгелээнивис немелде ийи көдээ ажыл-агый рыноктарының тудуун доозарын дагзып тур мен. Албан көрдүнер кол негелде — садыглаашкын черин бээри, тус черниң көдээ ажыл-агый продукциязынга чонга көрдүнген таарымчалыг өртектер.

Малдың продуктулуг чоруун бедидеринге уксаажыдылга ажылы чугула черни ээлээр. 10 чыл дургузунда күжениишкинниг тодаргай хемчеглерниң түңнелинде, уксаажыдылга баазазын лицензиялыг 47 ажыл-агый чедир кылдыр өстүрдүвүс. Оларның хөй кезии тус чер уксаалыг хойларның баш санының камгалалы дээш ажылдап турар. Республикада бүдүрүкчү кошкарларның 23 аңгы коданнарын тургускан, ол колдуунда-ла, мал ажыл-агыйлыг — Мөңгүн-Тайга, Бай-Тайга, Чөөн-Хемчик, Эрзин, Улуг-Хем болгаш Кызыл кожууннарда.

Ынчап кээрге, мээң бодап турарым-биле, хойнуң болгаш өшкүнүң продуктулуг чоруун бедидериниң талазы-биле бар курлавырлар херек кырында ажыглаттынган бооп турар-дыр. Ажыл-агыйны чорударының чаңчылчаан арга-хевирлериниң бедик бүдүрүкчүлүлүг болурун чедип алыр. «Чаа хан» херек. Уксаажыдылга ажылында—генетикада гетерозис деп билиишкин бар — география талазы-биле аңгы черлерден малдарның эдериштирилгезинден уксааның быжыг болгаш бедик продуктулуг болуру.  

Бо чылын Калмыкия, Бурятия, Алтай республикалардан 825 баш бүдүрүкчү кошкарларны эккелген бис. Эъттиң болгаш хой дүгүнүң шынарын экижидери-биле бар коданнарга немештир оон бүдүрүкчү кошкарларның 8 коданын тургузар. Өске черлерден эккелген бүдүрүкчү кошкарларны чогумчалыг ажыглаанының түңнелинде, беш ай эрткенде, оон алдынган уксаалыг аныяк хойнуң бедик шынарлыг эъдин садып-сааргаш, эки орулганы ап болур. 

 Республиканың 3 зоназынга — Барыын-Хемчик, Чөөн-Хемчик, Кызыл кожууннарга мал семиртир шөлдерни тургузары көрдүнген, ол черлер суг-биле, шынары бедик витаминниг мал чеми-биле хандыртынган болур, малды семиртиринге салдарлыг. 

Ол шөлдерниң бирээзинге мал согар цех ажыдарын организастаары көрдүнген. Ынчангаш малчыннарывыс доктааттынган өртектерлиг рыноктыг апаарлар. 

Бодумнуң оралакчым Валентин Иванович Енданга Экономика яамызы-биле кады бедик сорттуг, экология талазы-биле арыг эът продукциязын бүдүрериниң чаңгыс аай бөлүктээн элээн каш хемчеглерни тургузарын дагзып тур мен. 

«Тыва хой эъди» деп брендини калбартып, бурунгаарладырынга эң дээштиг арга биске аъш-чем фестивалы болур ужурлуг. Боттарывыстың чедиишкиннеривисти чедир үнелевейн баар-дыр бис. «Тыва хой эъди» деп шуулган Россияның регионнарында ажык агаарга эртип турар аъш-чемниң делгереңгей фестивальдарының болгаш байырлалдарының эң эки дээн рейтингизинче кирген болгай. 

Хүндүлүг коллегалар, мооң мурнундагы Айыткалга бистиң малчыннарывыс немелде орулга алзын дээш дүктүң баштайгы болбаазырадылгазының талазы-биле сорулга салдынган турган. «Дүк» деп чаа губернатор төлевилели ажылдап эгелээн. Ону боттандырары-биле 2019 чылдың кыргылда сезонунда 12 кожуунда болгаш кызыл хоорайга 36 пунктуларын тургускан. 664 тонна дүктү белеткээн. Республикада белеткеттинген бүгү дүктүң (1370,2 тонна) колдуу чартыы (48,6 хуузу). 

«Дүк» деп төлевилелдиң боттанылгазының бирги чадазында планнаттынган үш биче цехтиң ийизин тургускан. Ооң бирээзи — Кызыл кожуунда, кожуун чагыргазы сайгарлыкчы Алексей Алдын-оолович Сарыгларны деткээн. Ийи дугаар цехти Эрзин кожуунда «Уургай» деп бүдүрүлгениң баазазында организастаан. 

«Дүк» төлевилелди боттандырарының дараазында чадазы — 2021 чылда Кызыл хоорайга дүктен кылыглар фабриказының тудуу болур. Хууда тускайлаң мурнады боттандырар инвестиция төлевилелдериниң даңзызынче ону киирген. Тудугнуң турар черин болгаш төлевилел-смета документацияларын белеткээрин чугулалап көрүп тур мен. 

Коллегалар! Миниципалдыг звенонуң удуртукчуларының ажыл-чорудулгазында чугула бир кичээнгей салыр угланыышкын бар, ол дээрге «суур-хоорай» аразынга чоннуң көжери. 2016 чылдан бээр суурдан көжүп чоруп турарларның саны өспейн турар, ынчалзажок хоорайже угландыр көжүп турар байдалдар ам-даа бар. 

Ам ол байдалга уткуштур – суурларже специалистерни хаара тудары чугула. Чүгле чугаалажылга, дугуржулга-биле бистиң аныяктарны көдээ суурларже эвилелдээри белен болдунмас дээрзи билдингир. А чаагайжыды туттунган квартира, амгы үениң медициназы, өөредилгези, шынарлыг интернет — бо таварылгада эки барымдаа болур, «каяа төрүттүнген сен — аңаа херек-тир сен» билиишкинни бадыткаар. 

2020 чылда чаа «Албан чериниң чуртталга бажыңы» төлевилелди эгелээрин чарлап тур мен. Келир чылын 34 чуртталга бажыңын тударын планнап турар бис. Хүндүлүг коллегалар — кожуун эвенозунуң удуртукчулары! Көдээ суурга боттары чурттаар оран-савалыг болурунуң чугулазын кымдан артык силер эки билир силер. Силерниң эктиңерде чаңгыс чер-чурттугларыңарның чаагай чоруу, девискээрниң комплекстиг хөгжүлдези дээш улуг харыысалга салдынган. Ынчангаш программаның көрдүнген аргаларын ажыглап, ооң түңнелдери-биле эргежок чугула херек бооп турар специалистерни суурларже хаара тудар херек. Бирги ээлчегде, боттарыңарның девискээриңерде экономиктиг төлевилелдерни боттандырарынга, тодаргай бүдүрүлгелерни организастаарының талазы-биле ажыл системазын чогудуп бээр кижилерни хаара тудуп, чаңгыс чер-чурттугларының ажыл-херекчи идепкейлиг чоруун бедидеринге байдалдарны тургузар, амгы үениң өөредилгезин, медицина хандырылгазын чедип алыр. 

Ол-ла төлевилелдиң иштинге кожуун чагыргазының даргаларынга база албан чериниң бажыңнары көрдүнер. «Черге» ажылдаарының арга-дуржулгазын чедип алган болгаш бодунуң эргежок чугулазын бадыткаан удуртулга кадрларынга хамаарыштыр ону практика кырынга боттандырары чугула бооп турар, ындыг байдалда өске-даа участоктарже база республика деңнелинге-даа ажылдап болур арга тургустунар. 

Көдээ ажыл-агый яамызынга база Күш-ажыл болгаш социал политика яамызынга республиканың Миниципалдыг тургузуглар ассоциациязы-биле кады кыска хуусаада «Албан чериниң чуртталга бажыңы» деп төлевилелди акшаландырыышкынның тодаргай үндезиннерин ккириштир, хуусааларын айтып, миниципалдыг удуртукчуларның хууда харыысалгазын киириштир ажылдап кылын дагзып тур мен. Төлевилел 2020 чылдың январьдан боттанып эгелээр ужурлуг. Төлевилелдиң боттандырылгазы дээш контрольду Чазактың контроль ажыл-чорудулгазын дүүштүрер бодумнуң оралакчым Шолбан Ховалыгович Хопуяга дагзып тур мен.  

Эргим өңнүктер! Көдээ суурларның хөгжүлдези күрүне программазын чурттуң Күрүне Чөвүлелиниң хуралынга удавас чугаалажыр. Мында чаа чүүл —тодаргай чурттакчы пунктуну комплекстиг деткиириниң талазы-биле боттарының төлевилелдерин көдээ муниципалдыг тургузуглар конкурска киирер. Ынчап кээрге, бис «Чурттап турар суурум» деп төлевилеливис федералдыг шиитпирлер «трендизинче» дорт кирген бооп турар-дыр. Чаа программаны боттандырарынче кирери биске чиик болур-дур, ол талазы-биле арга-дуржулгавыс бар.

 «Чурттап турар суурум» деп төлевилел-биле көдээ суурларның чаагайжыдылгазының талазы-биле конкурска 2020 чылда чурттакчылыг 120 черлерни ам база чалап тур бис. 65 төлевилел шилип алдынар. Көрдүнген хемчеглер дыка делгем. Дыштанылга болгаш спорт черлерин, бичии уруглар ойнаар шөлчүгештерни тургузар болгаш таарымчалыг кылдыр дериир. Кудумчуларга чырыкты киирер, чадаг кижилер эртер черлерни, зоналарны аңгылаар. Ниитиниң ажыглал кудуктарын колонкаларны, коммунал кадыг боктарлыг шөлчүгештерни эде кылып, чаартыр. Төөгү-культура тураскаалдарын, бойдустуң чараш черлерин чаартып, катап тургузар болгаш кадагалаар. Кадыкшылының аайы-биле кызыгаарлаттынган харык-шинектиг кижилерге таарымчалыг байдалдарны тургузар. Төлевилелди боттандырарынга 116, 5 миллион рубль көрдүнген. 

Коллегалар, көдээ амыдыралдың чамдык аарышкылыг айтырыгларынга аңгы база доктааксап тур мен. Бирээде, хосталгазын казыттырып, шииттиргеш келген чаңгыс чер-чурттугларынга хамаарылга дугайында.  

Организастыг криминал-биле хайыра чогу-биле демисежир бис. Адалар чөвүлелинге, спортчу каттыжыышкыннарга, уруглары дээш сагыжы аарып чоруур төлептиг, езулуг адаларга, камгалакчыларга даяныр бис. Эрткен үезинден адырлып алыксап чоруур, олче катап ээлбес, өг-бүлези-биле амыдырал-чуртталгаже катап кирер, ажыл-агыйга тургустунуп алыр күзелдиг кижилерге хол сунуп, дуза көргүзеринге белен бис. 

 2020 чылда “Чаа сорук ” деп чаа төлевилелди амыдыралче киирерин чарлап тур мен. Ооң киржикчилери ортумак болгаш улуг эвес кем-херек үүлгедиишкини дээш шииттирип чораан 25 хардан улуг эвес, хөй уругларлыг өг-бүлелерниң ада болур кижилер болур. Киржикчилерни Адалар чөвүлели суурнуң улуг назылыг өгбелери-биле кады шилиир. Бир эвес төлевилелдиң киржикчизи конкурстуң негелделерин күүседип шыдавайн баар болза, суур оон ыңай боттарының кандидаттарын идип үндүрер эргезин чидирер

Төлевилелдиң салып турар негелделери чиик эвес. Акша-хөреңгини социал керээ ёзугаар үндүрер. 200-200 баш мал бээр бис, а ол мал — күрүнении. Төлевилелдиң киржикчизи ийи чыл эрткенде, чаа төрүттүнген баштайгы 200 баш малды дараазында чаа киржикчилерге дамчыдар. А артканнары төлевилелдиң киржикчизиниң өнчүзүнче дамчыттынар.

Республиканың Адалар чөвүлелдери, Хөй-ниитиниң айыыл чок чоруунуң талазы-биле яамызының ажылдакчылары ук төлевилелдиң киржикчилериниң ажылын криминалдыг байдалдарже углаар сорулгаларны, чаа малчын ажыл-агыйларынга хоойлуга удур хөделиишкиннерни болдурбас ужурлуг. Ындыг байдалдыг оралдажыышкыннар илереп келзе, ол кижиниң ук төлевилелге оон ыңай киржир-киришпезиниң дугайында айтырыг тургустунуп келир. Төлевилелдиң киржикчилерин криминалдың базыышкыннарындан камгалаар, оларның чаа амыдыралды эгелээр, өг-бүлезиниң үндезинин тургузар күзелин деткиир. Тываның Иштики херектер яамызының, ылаңгыя участок төлээлериниң деткимчезинге идегеп турар мен. 

Көдээ ажыл-агый яамызынга, Хөй-ниитиниң айыыл чок чорук яамызынга төлевилелдиң тодаргай негелделерин ажылдап кылырын, муниципалдыг бюджеттерниң акша-хөреңгизинден төлевилелдиң киржикчилериниң бажың, мал кажаазы тударынга үнген чарыгдалдарны дуглаарының үндезиннерин тодарадыр. Январьда “Чаа сорук” төлевилелдиң паспортун республиканың Адалар чөвүлелинге бадылаары-биле киирер болгаш ону боттандырып эгелээр. Ук төлевилелдиң ниити дүүштүрүлгезин баштаарын бодумнуң оралакчым Валентин Иванович Ёнданга дагзып тур мен. 

Бистиң чаңгыс чер-чурттугларывысты дүвүредип турар база бир айтырыг бар. Ол — арагалаашкын айтырыы. Ону дыка хөй кижилер шиитпирлээри чугула бирги чергениң айтырыы кылдыр салып турар. 

Ооң эки талазы ол. Ындыг болганда, коллегалар, бистиң ниити күжениишкиннеривис куруг черге барбаан-дыр. Шудургу негелделиг байдалывыс-биле чугула дараазында чүүлдү чедип алган бис — хөй-ниитиниң хамаарылгазын көзүлдүр-ле өскертип, социал берге хөй айтырыгларывыстың чылдагааны “шил дүвүнде” дээрзин көргүзүп, билиндирдивис. Кадыкшылдың бааксырааны, аар аарыглар болгаш күш-ажыл кылып шыдаар назынында кижилерниң өлүп-хорап турары база ында. Чарлып, бузулган өг-бүлелер, түрегделдиг чаш назын. Эзирик тургаш, бижектежири. Эзирик чолаачыларның хайы-биле буруу чок кижилерниң амы-тынындан чарлып турары. 

Арагалаашкын-биле демиселди “коңга хап”, дүвүрээзин кыйгызын үндүрүп тургаш, бүдүн чон чорудар ужурлуг, бис ону шагда-ла, 2011 чылда, Адаларның бирги шуулганында, 2012 чылда Хамаатыларның эгелекчи саналдарын деткиир талазы-биле чөвүлелдиң бирги хуралында эгелээн бис. Арага продукциязын садарының талазы-биле кызыгаарлаан бөлүк хемчеглерни саналдап киирген мен. 

Сибирь регионнарының аразынга ону бис бир дугаарында кылганывысты чугаалаар апаар. Ооң соонда бистиң чаңгыс чер-чурттугларывыстың деткимчези-биле үе-чадалап чорудуп турар ол хемчеглер шыңгыыраан. 

Кызыгаарлаттынган ол хемчеглер-биле чергелештир, кадык-чаагай амыдыралдың чаагай овур-хевирин хууда үлегер болгаш хөй-ниити организацияларның деткимчези база спорт комплекстерин тутканы-биле көргүзер хемчеглерни ап чоруткан бис. Ооң түңнелдерин ындыг-ла үр манавадывыс — Тыва 2016 чылда регионнарның элээр чорук рейтингизинге 76-дан 35-ки черде келген. “Элээр Россия” деп төлевилелди чорудуп, ол рейтингини тургузуп турар федералдыг команда бистиң республиканы арагалаашкын-биле демисел ажылын дээштиг чорудуп турар регион деп демдеглээн. 

Ол боттуг көргүзүглер-биле бадыткаттынып турар — арага ижери эвээжээн, ону үүрмектеп садары бо чылдарда 76,4 хуу кызырылган, алкоголь суррогаттарындан хораннанып өлүр чоруктуң болгаш алкоголизмден аараан кижилерниң саны бадып турар. Республикада амыдырап-чурттаарының ниити назы-хар талазы-биле көргүзүү узап турар. Ынчалзажок, оожуургаарывыс ам-даа элек. 

Алкоголизм айтырыын бистиң чаңгыс чер-чурттугларывыстың дүвүрел-биле хүлээп ап турары таварылга эвес. Ада-иезиниң ынакшылы болгаш сагыш човаашкыны чок арткан 4 муң уруг (3833) бар, бүдүн чартык муң хирези (1486) өскүстер бооп турар, а артканнары — ада-иези бар өскүстер. Социал өскүс артканнарның чылдагааны — өг-бүледе доктаамал арагалаашкын. 

База бир берге айтырыг — арагалаашкынның уржуундан орук-транспорт озал-ондаанга чидириглер. 2014 чылдан бээр, 5 чыл дургузунда орук-транспорт озал-ондаанга амы-тынындан чарылган чоруктарны 63 хуу (150-ден 92 чедир) кызырар аргалыг болган бис. Ол база дыка хөй. Мында эң коргунчуг чүүл — эзирик чолаачының буруузу-биле уругларның амы-тынындан чарлып, азы өскүс бооп артып каап, өг-бүлелер чемгерикчизин чидирип турар. Мээң быжыг туружум өскерлиишкин чок артар — руль артынга эзирик олуруптар кижи, күрүне болгаш муниципалдыг ажыл-албанга, өөредилге албан черлеринге, хоойлу-дүрүм камгалаар органнарга, суд ниитилежилгезинге ажылдавас ужурлуг. Руль артында эзирик кижи — кем-херек үүлгедикчизи болгаш херек кырында кижини өлүрүп болур кижи-дир.  

“Орук шимчээшкинниң айыыл чок чоруу” деп федералдыг төлевилелди боттандырып тура, профилактика ажылын чогуур деңнелге уламчылаар бис. Баш удур хемчег кылдыр бистиң 16 автошколавыстың хөй-ниити рейтингизин орук-транспорт озал-ондаанга буруулуг ооң доозукчуларының саны-биле чорударын сүмелеп тур мен. Оларның саны хөй болза, школаның ат-алдары болгаш рейтингизи бадар. 

Шынары багай арага аймаа садар чорук-биле демиселдиң “мурнуку фронтузун” тургузар ужурлуг бис. Арага садарын кызыгаарлаары-биле көскү чедиишкиннерин чедип алган бис. Ынчалзажок ол үелерни ажыглап, алкогольду хоойлуга дүүшпес байдалдарда база шынары багай арага аймаан чажырып садып турарлар бар. 

Бо угланыышкын талазы-биле угланыышкынны күштелдирер ужурлуг бис. Ол сорулгага полицияның көжүп чоруур “Ак” деп пунктузун тургустувус. Ооң кол-ла сорулгазы — регион ужур-дузалыг “Абакан — Ак-Довурак” автомобиль оруун таварыштыр чажыт байдалга арага аймаан болгаш наркотиктиг бүдүмелдерни республикаже киирерин болдурбазы. Бо чылдың 11 айларында 152 муң литр хире спирт холумактыг суук чүүлдү хавырган. Чугула бо хемчеглерге бистиң дружинниктеривистиң үлүг-хуузу база бар. Чаңгыс чер-чурттугларым, эр-хейлер! 

Бо угланыышкын-биле ажылды чүгле уламчылаар эвес, ооң дээштиин улам бедидер. Аткаарлап черле болбас. Маңаа дүүштүрүлге ажылын өске-даа профилактика хемчеглери-биле бир дөмей, Хөй-ниитиниң айыыл чок чоруунуң яамызызынга дагзып тур мен. Чаа структурага хоойлу-дүрүм камгалаар органнардан дуза турар дээрзинге идегеп турар мен.

Хүндүлүг депутаттар, бүгү деңнелдиң удуртукчулары! Херек кырында амыдыралдың идип үндүрүп турар айтырыгларынга доктаадым. Шынчы болгаш ажык чорукту кижилер үнелээр-ле болгай. Бистиң ажылывыста кижи бүрүзү дыңнаары, кайы-бир өг-бүлениң хереглелдерин, негелделерин билип, көрүп алыры чугула. Бюджетте акша чок деп чылдагааннап, бергелерни айтып каар эвес, а оларга тодаргай дузаны чедирер. Чаңгыс чер-чурттугларывыстың амыдыралынга кижизиг хамаарылганы илередир. 

Чон-биле аай-дедир доктаамал харылзаалыг болуру чугула. Хөй-ниитиниң негелде-хереглелдерин, дилеглерин хууда контрольга алыр. Удуртукчу кижиниң харыысалгалыг хүн бүрүде ажылының планынга “Мээң контролюмда” деп пункт албан турар ужурлуг, арга-дуржулга, харыысалга бедик деп чүве оон көстүп келир. Кабинетке олурган херээ чок, чонче үнер, оларның аразынга боор. Хөй-ниитиниң хүлээп алыышкын черлеринге, хууда ужуражылгага, интернет азы телефон дамчыштыр чугаалажылгалар дорт болгаш ажык болур ужурлуг, айтырыгның амгы байдалын, кылдынган ажылдың хүлээп алдынган шиитпирлериниң түңнелдери ынчан көстүп келир. Шак мындыг практиканы республика болгаш муниципалдар деңнелиниң бүгү удуртукчулары ажылынга ажыглаар ужурлуг.

Чурттуң Президентизи Владимир Владимирович Путинниң бөдүүн кижилерге хамаарылгазы — сорук киирикчи үнелиг чижек-тир. Тодаргай берге, а чамдык таварылгаларда, дыка нарын байдалдарда, улуг хемчээлдиг социал айтырыгларга эгелекчи саналдарны киирип, ону боттандырарынга кайы хире туруштуг ийик. Ие капиталындан эгелээш, хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерге чиигелделиг ипотекага чедир. 

Ол сагыш човаашкынны бис база билир бис. Келир чылын Тываның өг-бүлелери 2020 чылдың январь 1-ден төрүттүнген үш болгаш ооң соондагы уругларынга пособиени ап эгелээр. Ону чедип алыр дээш кайы хире туруштуг болганывысты, үе үндүргенивисти билир силер. Президент бисти деткээн. 

Социал дузаның тодаргай угланыышкыны, федералдыг болгаш регион акша-хөреңгизиниң каттыштырганы тодаргай көскү түңнелдерин берип турар. Ынчангаш 2020 чылда Чаңгыс аай социал пакет киирер эгелекчи саналды эң чугула чүүл кылдыр хүлээп турар мен. Аңаа чүү хамааржырыл? 

Шупту социал төлевирлер келир чылдың февраль 1-ден эгелеп, 5 хуу чедир өзер. Ол республиканың чурттакчы чонунуң үштүң ийи кезээнге хамааржыр. Социал төлевирлерни 200 муң хире чаңгыс чер-чурттугларывыс алыр. Социал деткимчениң ниити түңү 2020 чылда 590 чартык миллион рубльге өскен. 

Кол-ла чүве, чүден өг-бүлелерни деткип эгелээрин сүмелеп турар бис. Хөй уругларлыг өг-бүлелер — бистиң республиканың “алдын курлавыры”-дыр. Ынчалзажок улуг өг-бүлелерниң кежигүн бүрүзүнге хамаарыштыр чогумчалыг орулганы чедип алыры — ада-ие иелээ кызып ажылдап-даа турза, чиик, амыр эвес. Оларны деткиири — эрге-чагырганың мурнады көрген сорулгаларының бирээзи. 

2020 чылдың бюджединде коммунал ачы-дуза төлевиринге чуртталга субсидиязының акша-хөреңгизи 6 хуу улгадыры көрдүнген. Бир өг-бүлеге ындыг субсидия айда 2160 рубль болур. Ооң-биле кады бис хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерге бок үндүр сөөртүлгези дээш төлевирге 5 хуу чиигелде киирер айтырыгны көөрүн сүмелеп турар бис. Оларга тарифти кудуладыр, бир кижиге хамаарыштыр — 92 рубльден 46 рубльге чедир. 

Беш болгаш оон хөй уруглар кижизидип турар 1298 өг-бүлелерге ол чиигелделерни киирер, келир чылын 5 миллион рубльди тускайлаар. Бир эвес дөрт уруглуг өг-бүлелерни хаара тудар болза, ындыг өг-бүлелер республикада 2646 — 8 миллион 700 муң рубль херек-тир. Ол акша-хөреңги бюджет төлевилелинде ам-даа көрдүнмээн, ынчалзажок, ол эгелээшкинни деткиир болзуңарза, хүндүлүг депутаттар, акшаландырыышкынның үндезинин тывар талазы-биле даалганы республиканың Саң-хөө яамызынга дагзып боор мен. Тодаргай курлавырлар бисте бар. 

Хүндүлүг коллегалар! Амыдыралда кижи өскертип шыдавас байдалдар база турар. Аңаа хөй нуруузунда эмнеттинмес аарыглар хамааржыр. Ол байдал улуг саң-хөө чарыгдалдары-биле нарыыдай бээр. Ховар таваржыр берге аарыглардан аарып чоруур чаңгыс чер-чурттугларывыска эм садарынга чарыгдалдарны келир чылын ийи катап өстүрерин баш удур көрүп турар бис. 61 миллион рубльдан 145 миллион чедир. Ындыг аарыг каш санныг кижилер бар, ынчалза-даа бистерге кижи бүрүзүнүң кадыкшылы чугула, ылаңгыя чаштарга хамаарыштыр. 

Бистиң онза харыысалгавыс дээрге-ле өскүс ажы-төлде. Өскүс уруглар айтырыын бис шагда-ла улуг кичээнгейге алган бис. Өг-бүле болгаш уруглар херектериниң талазы-биле агентилели тускай структураны тургузуп алдывыс. Республиканың өскүс уругларның школа-интернадының статузун кадет корпус кылдыр бедиткен бис. Ада-иезиниң эргеледии, сагыш човаашкыны чок арткан ажы-төлүвүстүң кандыг байдалда чурттап база кижизиттирип турарын амы-хууда хынап көөрү, бодумнуң хүлээлгем деп санаар мен. Кызылдың президентиниң кадет училищези – республиканың онза эргелиг (элитный) өөредилге албан чери. Ынаар өскүс уругларның дужаап кирип алырынче кол кичээнгейни салып турар бис. Бо оолдар, уругларга ортумак профессионал өөредилге чедип алыры дээрге-ле, амыдыралының чадазынче бүзүрелдиг, быжыг эге базым болур. Башкылар, мастерлер болгаш кижизидкичи башкылар өскүс-чавыс уругларывыска улуг чуртталгаже кирерде, шынарлыг профессионал билиг мергежил-биле чепсеглээр хүлээлгени күүседип чоруур кижилер-дир. Бо бүгү чүгле өскүс уругларга хамааржыр эвес, а «Өг-бүле бүрүзүнге чаңгыстан эвээш эвес дээди эртемниг уруг» деп төлевилелдиң иштинден профессионал эртемниң бирги чадазын ап турар уругларга база хамааржыр. 

Келир чылдың сентябрь 1-ден эгелеп, ортумак профессионал өөредилге албан черлериниң стипендиялары үш хуу өзер. Ол ышкаш училище, техникум, колледжтерде өөренип турар өскүс уругларның халас чемнениринче чарыгдалдарны 36 хуу өстүреринче шиитпирни хүлээп алган бис. Ындыг шиитпирни шын деп санаар мен.  

База бир кол кичээнгей салыр чүүлүвүс - бистиң ажы-төлүвүстүң кадыкшылы. Ынчангаш бассейнер, спорт залдар, күш-культураның кадыкшыдылга төптери дээш уругларның кадык-чаагай чоруун хандырып турар инфраструктуралар хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерге болгаш орулгазы эвээш өг-бүлелерге таарымчалыг болур ужурлуг. Чаа чылдан эгелеп бо өг-бүлелерниң ажы-төлү чартык өртээн төлээш кирер, чиигелделиг болурлар. Өскүс уруглар, азыралда турар болгаш ада-иезиниң хайгааралы чок арткан уруглар спортчу объектилерже халас кирер апаар. 

Ол ышкаш кырында адаттынган категорияның Кызыл хоорайда өөренип турар өөреникчилери, бүдүн өөредилге чылында школа автобустарынга олурары халас болур. Кызыл хоорайның мэри Карим Байлак-оолович Сагаан-оолга школа автобустарының графигин, маршрудун болгаш өөреникчилерниң аай-дедир чоруур билеттериниң хандырылгазын бодунуң контролюнга алырын дилээр-дир мен. 

Республиканың школаларында 12 хире муң башкылар ажылдап турар. 2020 чылдың январьдан эгелеп оларның ажыл төлевири 4,4 хуу өзер. Кол демдеглеп каар чүүл - шалыңының камгалалдыг үндезин кезээ өзер. Ол дээрге-ле чөптүг эвес чүүлдерни чайладырынче башкылар чөвүлелдериниң дилээнге боттуг харыы болур. Чамдык өөредилге черлериниң удуртукчулары боттарының шалыңынга стимул бээр кезээн улгаттыр салып алгаш, хөй шалыңны ап орда, эвээш стажтыг башкылар олардан көңгүс эвээшти, харын мырыңай 10 даа катап эвээш шалыңны ап турарлар. Мындыг байдалга турар болзувусса, школаларже бурунгаар көрүштүг аныяк специалисттерни хаара тудуп алыры болдунмас, ылаңгыя көдээ школаларда аныяк кадрлар талазы-биле айтырыг нарын.

 Президентиниң эгелекчи саналы-биле «Тус чер башкызы» программаны келир чылдан эгелеп шупту чурттакчылыг черлерге: 50 муңдан эвээш эвес чурттакчылыг суурларга, ажылчыннар болгаш хоорай хевирниң суурларынга, биче хоорайларга калбаа-биле боттандырып эгелээр бис. Миллион рубль түңнүг шаңнал акшаны чүгле суурларже ажылдап келген башкылар эвес, а Чадаана, Шагаан-Арыг, Туран хоорайларже, хоорай хевирниң Каа-Хемче суурже дээш, өске-даа кожуун төптеринче ажылдап келген башкылар алыр эргелиг, Тывага бо дээрге ёзулуг ажыдыышкын. Ол сорулгаларже республиканың бюджединден 23 миллион рубль көрген. 

Чаңгыс аай социал пакетче социал деткимчениң 2020 чылда күш кирер чаа аргаларын чыгган бис. Демдеглеп каары-биле, социал деткимче талазы-биле адрестиг ажылды доктаамал чорудуп турар бис. 

Чижээлээрге, бо чылын 3 миллиард 96 миллион рубль ниити түңге 31 хевирниң социал дузазын чедирген. Республиканың 210 муң ажыг чурттакчылары социал төлевирлерни алган. Келир чылын социал деткимчениң хемчээли барык 600 миллион рубль өзер. Социал пособие алыкчыларының саны чылдың кызырлып турар, а бо чылын 10 муң кижиге кызырылган. Бо дээрге социал деткимче ажылының үре-түңнелдиг болуп турарының барымдаазы-дыр. Адрестиг дузаны улам күштелдирип, немелде социал деткимче аргаларын ажыглаанындан хөй-хөй өг-бүлелер амыдыралдың берге байдалындан үнер аргалыг болган. 

Дорт саң-хөө деткимчезинден аңгыда, бистерде чоннуң социал төлевилелдери база ажылдап турар. Кижилерниң эң-не чидиг айтырыгларынга харыылап турар болгаш олар аажок хереглелдиг. 

Хөмүр-даш өртээ бистиң кол аарышкылыг темавыс. Ол шынап-ла ындыг. Ук айтырыгның чидиин барымдаалавышаан, «Социал хөмүр» төлевилелдиң киржикчилериниң санын чоорту улгаттырарын чедип ап турар бис. Бо хүннерде 2 тонна халас хөмүрнү ап турар хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерниң саны 2038. Сактыр боор силер, бо төлевилел баштай эгелеп турда, ук дузаны чүгле чаңгыс муң хире өг-бүле ап турган. Чазактың күжениишкиннери-биле база деткикчилерниң дузазы-биле киржикчилерниң саны барык ийи катап өскен. Бир дугаарында бодунуң эгелекчи саналын «Межегейхөмүр» компания киирип, Таңды кожууннуң 300 өг-бүлезин халас хөмүр-биле хандырган. А бо чылын 600 өг-бүлелерге ачы-дузазын чедирген. Тываның даг-руда компаниязы республиканың чедери берге черлерде орулгазы эвээш 500 өг-бүлелерге 1000 тонна хөмүрнү немей халаска үндүрүп берген.

 2020 чылда социал хөмүр-даш дузазын алыры-биле 1,5 муң кижиге немей бюджет акшазы көрдүнген, төлевилелдиң ачы-дузалыг кезээ ам-даа немей өзерин барымдаалап, шупту демниг акшаландырган түңнелинде барык 3 муң хире өг-бүлелер социал хөмүрнү алыр.

Хүндүлүг чангыс чер-чурттугларым! Рынок үезинде хөмүр-даштың өртээ дыка хөй чүүлдерден, ооң иштинде делегей биржаларында углеводородтуң өртээнден хамааржыр дээрзин сагындырып чугаалаксап тур мен. 

Мындыг байдалдарда иштики рынокка, ооң иштинде республика девискээринге чөптүг байдалдарны тургузары чугула. Бодувустуң-на черивиске хөмүр өртээнге спекуляцияны болдурбас ужурлуг бис. 

Тываның ырак, чедери берге районнарында хөмүр-даш өртээниң хөлүн эрттир аар болуп турары – бо хүннерде эң кол болгаш чидиг айтырыг ол. Ынчангаш хөмүрнү транспорт-биле аай-дедир сөөрткени дээш өртектерни чиигедирин чедип алыр апаар бис. Ону боттандырары-биле хөмүр сөөртүкчүлериниң чарыгдалдарын дуглаары-биле 10 миллион рубль түңнүг акшаны тускайлаан. Чаа чылдан эгелээш хөмүр-даш уургайларындан эң ыраккы: Мөңгүн-Тайга, Бай-Тайга, Өвүр, Эрзин, Тес-Хем кожууннарның хөмүр-даш кадагалаар муниципалдыг складтарынга чедир транспорт-биле сөөртүп чедиргени дээш чарыгдалдарның кезик чамдыызын акшаландырып эгелээр. Ындыг арга-биле бо черлерде хөмүр өртээн Кызылдың рыноктарында өртектер-биле деңнээр. 

Оон аңгыда бистиң талавыстан «En+» компанияның удуртулгазы-биле Москвага чоруткан чугаалажыышкыннарывыс эки түңнелдерлиг бооп, Тывада даг-рудалары болбаазырадыр компанияның хөмүр-даш өртээн 2020 чылдың январь 1-ден эгелеп 4,9 хуу өстүрер дээн дужаалын күш чок болдурган. Ол ышкаш бо компанияның республика иштинде «Социал хөмүр» төлевилелге киржилгезин уламчылаар деп турарын улуг чедиишкин деп санаар. А «En+» компанияга хөмүр өртээн өстүрер дээн дужаалды күш чок болдуруп, бодунуң-на бүдүрүп турары бараанны чиик өртек-биле садар дээни кажанда-даа туруп көрбээн таварылга болуру чөп. Бо шиитпирлиг базым дээш өөрүп четтирип турар бис. Эгези салдынган. Хөмүр өртээн чиигедир дугайында хөй-ниитиниң көдүрүп турар айтырыын болур чогууру-биле шиитпирлээриниң өске-даа аргаларын дилеп тып, ооң иштинде чижилгелиг рынокту тургузарын уламчылаар бис. Ооң-биле чергелештир хөмүр-даш бүдүрүкчүлери-биле дорт чугаалажыышкыннар албан ёзузу-биле болгаш суд таварыштыр чаргы-чаалы кылганындан оранчок ажыктыг бооп турар-дыр. 

Эргим эштер, социал ужур-дузалыг база бир хемчег. Бедик мергежилдиг медицина ажылдакчылары, дыка херек эртемниг эмчи специалистер Тывадан чоруп турары дээш, сөөлгү үеде бисти бо-ла шүгүмчүлээр апарган. Аразында байдалдары чамдыызында шуут аңгы-аңгы регоннарлыг улуг чуртта чурттап турар-дыр бис. Кижи бүрүзү, эң ылаңгыя кончуг херек специалист, каяа ажылдаар болгаш чурттаарын боду шилип алыр эргелиг. Бирээзин хөй шалың, өскезин бодунуң мергежилин бедидеринге тааржыр байдалдар сонуургады бээр.

Шалыңның Сахалинде ышкаш бедик деңнелин республика ам дээрезинде хандырып шыдавас. Ынчалза-даа тодаргай хемчеглерни ап чорудуп турар бис. Медицина ажылдакчыларының ажыл төлевириниң фондузун дараазында чылда улгаттырар бис. Бо хемчег кадык камгалал адырында ажыл төлевирин бедидер арганы бээр. Чижээлээрге, эмчилерниң айда ортумак шалыңы 2020 чылда 63 муң рубльден хөй апаар. 

Эмчилерниң амыдырал хандырылгазының талазы-биле бистиң республика чуртта 8-ки черде, бо чылын медицинаның 21 ажылдакчылары Тываже чанып келгенин демдеглеп каары чөптүг. Оларның республикаже эглип кээри көвүдээр дээрзинге бүзүрээр мен. Бодунуң биче Төрээн чуртунга өг-бүлезиниң, уруг-дарыының чуртталгазын тургузуп, бодунуң арга-мергежилин боттандырары улуг үүле-дир. 

Шупту деңнелдерниң удуртукчуларының кичээнгейин мынаар угландырайн! Силерниң ажыл-чорудулгаңарның дээштииниң кол көргүзүү – социал хүлээлгелерни шуптузун күүседири! Ынчангаш чаңгыс аай социал пакетти боттандырары республиканың эрге-чагыргазының шупту органнарының болгаш тус чер бот-башкарылгазының ажылының кол угланыышкыны болур ужурлуг. 

Хүндүлүг коллегалар! Социал хандырылга, көдээни деткиири, агроүлетпүр комплекизин сайзырадыры бистиң ажылывыска кол бооп артар ужурлуг. Ынчалза-даа чуртталга дүргени-биле бурунгаарлап бар чоруур. Ажыл-агыйның чаңчылчаан хевирлерин деткиири-биле кызыгаарлаттынмас ужурлуг бис. Үлетпүр бүдүрүлгезин, күш-ажылдың бедик бүдүрүкчүлүүн сайзырадырын амгы үениң экономиказы негеп турар. Идепкейлиг тудуг программазы бедик мергежилдиг специалистерни, тудуг материалдарының индустриязын хөгжүдерин негей берген.  

Бисте чүгле эгези бар. Чижээлээрге, дөрт тууйбу заводтары. Бөгүнгү хемчээлдерге ол шуут четпес дээрзин амыдырал көргүзе берген. Тудуг материалдарын бүдүрер адырга бизнести сайзырадырынга бүгү-ле байдалдарны тургузар бис. Тываның Экономика болгаш Тудуг яамыларының ажылынга ол кол угланыышкын болур ужурлуг. Ыяап-ла ажыглаарывыс дээштиг механизм база бисте бар – тудуг материалдарын бүдүрүп эгелээр сайгарлыкчыларга дериг-херекселдиң өртээниң 50 хуузун дуглап бээри. Тудуг ажылын шапкынчыдар, кадрлар белеткелинге болгаш чаа тудуг организацияларынга дузалаар талазы-биле күрүне деткимчезиниң хемчеглериниң тускай пакедин ажылдап кылырын чазактың экономика блогунга дагзыр-дыр мен. 

База бир чүүл. Боттарының ёзу-чаңчылдарын камгалап артттырып ап шыдаан күрүнелер элээн хөй. Ажы-төлдүң кижизидилгезинде, сагыш-сеткил культуразында, ниитилелге бодун алдынарының чурумунда, агаар-бойдустуң каас-чаражын камгалаарында, анаа-ла ёзу барымдаалаан эвес, ханы утка-шынарлыг чаңчылдарны камгалап арттырган, ооң-биле чергелештир бүдүрүлгениң бедик технологияларын идепкейлии-биле хөгжүдүп турар чурттар бар. Олар дээрге, Экономиктиг күчүзү күштелзе-даа, ёзу-чаңчылдар культуразы-биле чөрүлдээ чок Япония, Мурнуу Көрея дээш өске-даа чурттар-дыр. 

Ыдыктыг черлерге чүдүүрүн ажыглап, үлетпүр объектилерин тударынга хамаарыштыр артык шуугаазынны үндүрерин бодамча чок чорук деп санаар мен. Ындыг чоруктар Тывага деңзигүүрлүг болуру күзенчиг-дир. Хөй-ниитиниң угаан-бодалынга салдарлыг, национал ёзу-чаңчылдарны камгалап арттырар дээш туржуп турар кижилер чоннуң чуртталгазының деңнелин экижидерин, амгы үениң бедик технологиялыг делегейинче бистиң ажы-төлүвүстүң кирерин мурнадыр болза, чогумчалыг болгу дег. 

Эргим чаңгыс чер-чурттугларым! Аныяктарже онза кичээнгейни углаксадым. Солун төлевилелдерни боттандырып турар Тываның аныяк лидерлери, креативтиг командалар, бистиң активчи болгаш идегелдиг дузалакчыларывыс волонтёрлар бөгүн залда орар деп билир мен. Аныяктар бөгүн -- күш-ажылчы курлавыр эвес, келир үениң күчүзү эвес, шаанда ынчаар чугааларынга ынак турган бис. Аныяктар бөгүн дириг, шимченгир болгаш чогаадыкчы, боттуг шимчедикчи күш-түр. 

 Бир сан-чурагайны адаайн: республиканың күүседикчи органнарында албан-хаакчыларының составының назы-хары элээн аныяксаан. Күрүне албан-хаакчыларының 46 хуузу 35 хар чедир назынныг аныяк кижилер. Ол дээрге күрүне башкарылгазының кол өзээ-дир. 

Элээн каш чыл бурунгаар дыка аныяк специалистерни удуртуп-башкарылга эргелелиниң аппарадынга ажылга хүлээп алыры чигзинчиг турганы чадавас. Ынчан ол шын базым болган дээрзин бөгүн билип турар бис. Аныяктар бөгүн дүрген өзүп, башкарылганың төлевилел марга-хевирлерин чайгаар болгаш чедиишкинниг шиңгээдип ап, экономиканың сан-чурагайлыг хевиринге дүрген сайгарлып, ажылдың шалыпкын хевирлерин улам-на идепкейлии-биле ажыглап турар.  

Аныяктарның эгелекчи саналдарын илередип, оларны деткип, каттыштырары-биле «Тываның командазы 2030» төлевилелин үш чыл дургузунда боттандырып турар бис. Бо чылын «Тываның лидерлери» деп конкурс бодунуң эгезин ап, аңаа 800 ажыг кижи киришкен. Мөөрейниң түңнелдерин чаңчыл ёзугаар Шагаа мурнунда, чыл санында болуп турар аныяктар шаңналдарының үезинде үндүрер бис. Чаа удуртукчулар клазы немежип, чаа идеялар болгаш төлевилелдер тыптып кээр дээрзинге бүзүрээр мен. Бо конкурс төрээн чурттувусту аныяктарның чаа энергиязы-биле хандырар талазы-биле ажыктыг болур. 

База ол ышкаш аныяктарның кол херээ – чогаадыкчы күш-ажыл деп санаар-дыр мен. Күш-ажыл дээрге амыдыралдың өзээ, чаагай амыдыралдың кол үндезини. Шын хевирлеттинген күш-ажылчы арга-мергежилдер, профессионал билиглер, херектиг мергежилди чедип алырынче чүткүл, келир үеде бодунуң салым-чаяанын болгаш шыдалын боттандырарынга улуг идиг болур. 

Шылгараңгай дээди эртем чедип алыры албан эвес, кол-ла чүве бодунуң мергежилиниң мастери: бедик мергежилдиг ажылчын, эки инженер, азы алдарлыг спортчу, билдингир артист, азы чогаадыкчы салым-чаяанныг хөгжүмчү, чурукчу болуру.  

Улуг назылыг кижилеривистиң талазындан кол сорулга - ажы-төлге таарымчалыг байдалды тургузары. Чажындан тура күш-ажылга өөредир, бодунуң салым-чаяанын ажыдарынга аргаларны тургузар, шын мергежилди шилип алырынга дузалажыр. 

Ийи-Тал суурда малчыннар ажы-төлүнүң школа-интернадында «Угаанныг кыштаг» өөредилге төлевилели бо талазы-биле эки үлегер-чижек бооп турар. Ынчалза-даа бо школаны эге хемчегниң үлегери деп болур. Хөй кезии көдээ школаларда күш-ажылчы кижизидилге талазы-биле таарымчалыг байдалдар чогу хомуданчыг. Бөдүүнү-биле күш-ажыл кичээлдериниң кабинеттерин көрүп көрээлиңер. Шупту школаларда олар чогуур ужурлуг негелделер ёзугаар тургустунмаан, оода бөдүүн негелделерге безин дүүшпес. Ынчангаш Өөредилге яамызынга бүгү республиканың школаларында күш-ажыл кичээлдериниң кабинеттерин хынап, оларны чурумчударын дагзып тур мен. Күш-ажыл кичээлдерин катап тургузуп, оолдар бажың иштиниң бөдүүн эт-херекселин чазап, техниктиг чогаадыкчы ажыл кылып, а кыс уруглар бажың ажылының кол ажылдарын кылып билир кылдыр өөренир ужурлуг. Күш-ажыл кабинеттери сонуурганчыг болгаш таарымчалыг чогаадыкчы байдалдыг болуру чугула. 

Аныяктар кижизидилгезинде база бир онза кол угланыышкын - спорт-биле харылзаа, кадык-чаагай амыдыралды сагыыры. Биче суурлар бүрүзүнге спорт залдар турар ужурлуг. Албан-биле улуг спорт залдары эвес, а суурнуң бичии оолдар, кыстарын спортче хандыкшыырының каңнакчызы, бодунуң күш-дамырын сайзырадыр бичии-даа болза зал, аңаа эге базымнар ап, кижизиттирип, бирги спортчу чедиишкиннериниң төвү болур ужурлуг. Саазын кырынга хөй шиитпирлер кылырының орнунга, мындыг бөдүүн ажыл-херек үре-түңнелди эккээр.

Ынчангаш республиканың Спорт яамызынга муниципалитеттер-биле кады «Эзирлерниң уязы» деп чаа үш чылдың төлевилелиниң боттандырыышкынының хандырылгазын дагзып тур мен.  

Келир чылдан эгелеп көдээ черлерге шывыглыг спорт залдарының тудуун конкурсче киирер бис. Конкурска киржир күзелдиг кожуун чагыргалары, электри хандырылгазын, чылыг болгаш чаагайжыдылга талазы-биле хандырылганы боттары хүлээнип алыр.  

Адалар чөвүлелдериниң болгаш көдээ суурларның оолдар, кыстарының идепкейлиг киржилгези-биле «бүдүн делегей-биле» туткан спорт залдары бистиң бичии спортчуларывыстың эптиг, таарымчалыг ынак уязы болу бээр дээрзинге бүзүрээр мен.

 Амгы үеде интернет-технологиялар делегейде кол черни ээлеп, оларның ажык-дузазы улгаткан. Карактарывыска-ла чаа делегей ажыттынып, чаа билиглерни шиңгээдип тургаш, бодун сайзырадырынга улуг аргаларны берип турар. Интернетке, ында ужу-кыдыы көзүлбес информация делегейинге эжиндирип чоруп тургаш, уругларывыстың келир үези хевирлеттинип, аныяк кижи бүрүзү чогаадыкчы хөөнге алзып, салым-чаяанын ажыдып турарлар. 

Ынчангаш уругларывыстың угаан-медерелиниң сайзыралы болгаш сагыш-сеткилиниң байлаа дээш кажангызындан-даа артык харыысалгалыг бис. Аныяктарга база бир төлевилелди бодумнуң эгелээшкиним кылдыр саналдап тура, ону «Күзеп бода. Чогаадып кыл. Шимченип эгеле» деп адаарын сүмеледим. Бо төлевилелди Тываның аныяк лидерлер командазы боттандырар ужурлуг. Айти-технологияларга, медиа болгаш блог адырларынга эң солун, бир янзы, сагынгыр-тывынгыр чогаадыкчы төлевилелдерни мөөрей үндезининге грантылар-биле деткиир бис. 

Ол болза бодунуң кылып турары буянныг ажыл-херектери, чоок болгаш төрээн кижилериниң, өске-даа солун кижилерниң дугайында төлевилелдер бооп болур. Бодунуң күзел-бодалдары, идеялары, чогаадыкчы ажылдары-даа болгай. Оларны канчаар амыдыралга боттандырып турарын көөр. Амыдыралдың кайы-даа адырынга аныяктар кол рольду ойнаан турары биске кончуг чугула. Владимир Владимирович Путинниң «чаартылгаларның ёзулуг лидерлери болур ужурлуг» деп чугаалааны ышкаш, салым-чаяанныг аныяктарга идегеп турар бис. 

Хүндүлүг депутаттар! Чаңгыс чер-чурттуглар! 2019 чыл – Күш-ажылчы кижиниң чылы кылдыр эртип турар болгай. Бис шупту күжениишкинниг ажылдаар-ла болзувусса, републикавыс шапкын хөгжүүр дээрзин эки билир бис. Чыл төнүп турар болганда, ооң түңнелин үндүрер апаар. Ындыг-даа болза, күш-ажыл темазы чоннуң чаагай чоруу дээш ажылывыстың кол өзээ бооп артар. 

Кол-ла чүве, шупту демниг болур ужурлуг бис. Төрээн черивистиң амгы болгаш келир үезин кады тургузуп, шыңгыы чижилге үезинде республикавыстың эрге-ажыы дээш туржур апаар бис. Амгы үениң экономиказында регионга бүзүрел кол рольду ойнаар. Чижээлээрге, инвестицияларны хаара тудуп шыдаар бе дээш. Социал болгаш политиктиг турум чорук – кандыг-даа экономиктиг хөгжүлделиг ук девискээрниң болгаш нацияның чедимчелиг чоруу-дур. Бис боттарывыстың арын-нүүрүвүс дээш демисежир ужурлуг бис. Төрээн чуртунуң чаагай чоруу дээш ажылдаарының орнунга, политиктиг үзел-бодалын мурнады көрүп, хоозун черге шүгүмчүлел кылыр кижилерге чаңгыс демниг харыыны бээри чугула!

Россияның Президентизи Владимир Путин 2020 чылды – Ада-Чурттуң Улуг дайынынга Тиилелгениң 75 чылы – Ат алдарның болгаш Сактыышкынның чылы кылдыр чарлаан. Бистиң өгбелеривистиң фашизмге удур демиселге маадырлыг күш-ажылының демдээ болур “Кызыл коъш” деп тураскаалды бис көңгүс чаа, бир шак бурунгаар ажыттывыс. Ол дээрге төөгүлүг болуушкуннарга бистиң шынчы чоруувустуң демдээ-дир. Солдат бүрүзүн утпас, Ада-Чурттуң Улуг дайынынга Тиилелгениң улуг база бичии-даа ачы-хавыяазының чылы 2020 чыл болур ужурлуг. 

Мээң бодалым-биле алырга, Ат-алдарның болгаш Сактыышкынның чылында эртер хемчеглерниң кол судалын Тываның Хөй-ниити палатазының удуртулгазы-биле хөй-ниити организациялары, болгаш волонтерлар тудар болгаш углап-баштаар ужурлуг.  

Эргим чаңгыс чер-чурттугларым! Бистиң улуг командавыс республиканың келир үези дээш харыысалганы бодунга алгаш, бурунгаар хөгжүлдени магадылап шыдаар дээрзинге бүзүрээр мен! Бистер силерниң-биле кады “Тывага чоргаарланмышаан!”, “Тывага чурттаар!”, ажылдаар бис!