Каайлы албаны: Цаган-Тологой

Тываның каайлы албаны 1992 чыл­дың ноябрь 17-де тургустунган. Оон бээр-ле республиканың каайлы ажылдакчылары Тываже киир болгаш үндүр сөөрткен барааннарның санын, хуусаазын, шынарын, өртек-үнезин, үнген дөзүн, эдеринчи документилерде айтып турар медээлери шынга дүгжүп турар бе дээш, өске-даа хыналда ажылын чорудуп турар албан чери болур. Ол ышкаш чажыт байдал-биле хоойлу-дүрүмде хоруглуг деп айыткан боо-моңгу, наркотиктиг бүдүмелдер дээш, өске-даа чүүлдерни, ооң кырындан мал оорлааш, киир азы үндүр сүрүп турарын хынап эрттирер ажыл база оларга хамааржыр. Даштыкы чурттар-биле экономиктиг харылзааларның түңнелинде бараан саарылгазындан кирген орулганы күрүне бюджединче киирер харыысалгалыг ажылды база каайлы албаны харыылап турар.

Тываның  каайлы черинде күрүнениң экономиктиг эрге-ажыын камгалаар сорулгалыг үш эрттирилге даамалдары бар: Хандагайты, Цаган-Тологой база Шара-Суур.Январь айда болуп эрткен чылды түңнээн хуралынга ТР-ниң каайлы албанының начальниги Евгений Титанаков, эрге-хоойлу камгалалының талазы-биле оралакчызы Оолак Бады, Цаган-Тологой эрттирилге пунктузунуң начальниги Карим Эртне, күрүне албанының болгаш килдис начальниги Павел Хлопов олар тус-тузунда илеткелдерни кылган.

Эрткен чылда ниитизи-биле федералдыг бюджетче каайлы ажылдакчыларының кызымаккай ажылының түңнелинде каайлы болгаш өске-даа төлевирлерден 3,72 млн. рубль кирген. 2014 чылда даштыкы чурттар-биле садыглажыышкыннардан 343,4 муң доллар азы 386,5 тонна чүък кирген. Ол дээрге чүгле моол талаже республикадан үндүр саткан барааннар-дыр. 2013 чылга деңнээрге, 2014 чылда үндүр сөөрткен барааннар кол нуруузунда кат-чимис, ногаа, бажың херексели (мебель), транспорт аймаа, технологтуг дериг-херексел, демир, резина, керамика, ыяштан кылган чүүлдер, дириг амытаннар (соңгу чүктүң ивилери).

Тыва каайлы чериниң начальниги Е.Титанаков эрттирери хоруглуг барааннарны илередип тывар ажылды чедимчелиг организастаанының түңнелинде 2 394 хире бараанны суд дамчыштыр хавырган деп дыңнаткан. Ук барааннар каайлының күрүне даңзызынче  азы Россияның патент даңзызынче кирип турар 16 кижиниң эрге-ажыынга  каража чедирип турар болганда, ону хоойлуда айытканы езугаар хавырар апаар. Мооң мурнунда чылдарда контрафакт деп адаар мындыг барааннарны Кызылдың садыгларынга чоруткан хыналдаларның түңнелинде илередип тып турган болза, амгы үеде эрттирилге черинге-ле каайлы хоойлузун хажыдар кижилерни тудуп, чурт иштинге тус барааннарны садарын болдурбайн турар.

Каайлы албанының ажылында онза чугула черни валютага (даштыкы акша) хамаарышкан акша шимчээшкининиң хыналдазы ээлеп турар. 2014 чылда бо талазы-биле хоойлуну сагып турарының ийи хыналдазын чорударга, административтиг чурум үрээшкининиң дугайында ийи херек оттуртунган. Россияның саң-хөө хайгааралының Тывада эргелели тус хыналданың түңнели-биле чурум үрээн хамаатыларны Россия Федерациязынга эгитпээн акша түңүнүң (87,8 млн. рубль) чаңгыс хемчээлинге торгаар деп шиитпирни үндүрген. Нии­тизи-биле 2014 чылда Тыва каайлы чери 295 административтиг чурум үрээшкининиң дугайында болгаш сибутрамин дээр күштүг бүдүмелди чажыт киирип кел чорда, туткаш, кеземче херээн оттурган (РФ-тиң КХ-нуң 226.1 чүүлү 1-ги кезээ).

Административтиг чурум үрээшкиннериниң хөй кезии садып алган барааннарының дугайында шын эвес медээ бээринден болуп турар. Садып-сааргаш, ажык-кончаа киирип аар сорулга-биле хөй бараанны чуртче киир сөөртүп чоруп ора-ла, амы-хууда хереглелимге дээш, шын медээ бербейн, айытпайн баарга, хоойлу-дүрүмге таарышпас дээрзин Е.Титанаков сагындыргаш, ниитизи-биле каайлы ажылдакчылары салдынган сорулгаларының күүселдезин чедип алганын хуралга айыткан.

Тываның каайлы албанының үш эрттирилге даамалдарының бирээзи Цаган-Тологой күрүнениң каайлы комитединиң дугаары 545 дужаалы-биле 1992 чылдың ноябрь 17-де тургустунган. Тус албан чери ажыл-херээн республиканың Эрзин кожуу­нунда чорудуп турар. Эгезинде штатка 4 кижи турган болза, амгы үеде эрттирилге пунктузунда 13 кижи ажылдап турар. Аңгы-аңгы чылдарда маңаа бедик мергежилдиг ажылдакчылар С.Ш.Баян, Б.К.Оюн, Б.С.Ондар, Б.С.Салчак, В.М.Сынаа, К.Б.Чу­ла, М.М.Хайдып олар начальниктеп ажылдааннар. Амгы үеде тус ажылды Карим Донгакович Эртне удуртуп турар.

2002 чылдың июль айда Цаган-Тологой эрттирилге даамалынга ийи талаже машиналар эртер чаа пунктуну ажыткан. Бир хонукта  40 хире машиналарны эрттириптер аргалыг хыналда черин таварыштыр моол таладан Тываже киргеш, улаштыр өске регионнарже чоруп турар  чүъктүг машиналарның саны чылдан чылче көвүдеп турар.

Каайлы ажылдакчыларының ажылдап турар чери кожуун төвүнден 60 км. ыракта, ынчалза-даа кадыг-шириин байдалдыг агаар-бойдуска чалынмайн, чурттуң экономиктиг турум байдалын, эрге-ажыын камгалаар хүлээлгезин бедик деңнелге күүседир дээш олар кызымак ажылдап турарлар.

Бо хүннерде Цаган-Тологой каайлы постузунда шыырак белеткелдиг, демниг ажыл­дап турар коллективтиң ажылдакчылары тус эрттирилге пунктузунуң тургустунарынга улуг үлүг-хуузун киирген И.Б.Буду, Ч.С.Седен, Б.С.Салчак, А.О.Севил, А.О.Чалдыг, Ш.М.Тирчин, Э.Д.Хорлуу, А.Б.Кара-Сал, Ч.А.Сарыглар оларга чоргаарланыр.Шудургу ажыл-ишчи, угаангыр болурундан аңгыда, кижилерге кичээнгейни, бедик харыысалганы негээр каайлы ажылынга бердинген аныяктарның аттары бо: Чингис Чавынчак, Белек Чооду, Кореб Хоз-оол, Чойган Саая, Чечек Куулар, Аржаана Монгуш. 2002 чылдың октябрь-ноябрь айларында каайлы албанының удуртулгазының чарлаан конкурузунга 100 ажыг оолдардан шылгалда эрткеш, шилиттинген 30 оолдарны 10-10 кылдыр хуваагаш, үш аңгы эрттирилге даамалдарынче чорудупкан. Цаган-Тологойже барган оолдардан Чараш Сарыглар, Чингис Чавынчак олар ам-даа ында ажылдап турарлар.

Тургустунуп келген чылындан эгелеп Цаган-Тологой каайлы албаны бюджетче орулга киирер планның күүселдезин хандырар кол өзек эрттирилге чери болуп, бо хүннерге чедир артып турары онзагай.

                      Галина Маспык-оол.

“Шын” солун