Тывада адалар шимчээшкининиң ажыл-чорудулгазының түңнелдерин «Мээң ачамның алдар-ады» республика шуулганынга түңнээн

 Адаларның VII республика шуулганы шылгараңгай спортчуларны, оларның адаларын болгаш тренерлерин алдаржыдары-биле эгелээн. 

 Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң чалааны-биле сцена кырынче кикбоксингиге делегей чемпионнары Сергек Ооржак, Антон Салчак, Кежик Монгуш, дзюдога Европаның бирги чери дээш маргылдаага тиилекчи Саян Ондар база Саянның ачазы - Оюн-оол Санданович, Сергектиң ачазы - Василий Сандашович, тренерлер - Вячеслав Монгуш и Мерген-оол Монгуш үнүп келгеннер. Оларның чон мурнунче үнүп келгени бо шуулганның «Мээң ачамның алдар-ады» деп адын долу-биле бадыткаан. Ындыг ат-алдар Мерген-оол Монгуштуң ада болгаш тренер алдар-адынга дорт-ла хамааржыр, чүге дээрге ооң оглу болгаш өөреткен спортчузу – чемпион Кежик. 

 Адаларның республика шуулганынга кожууннарның Адалар чөвүлелдериниң, хөй-ниити организацияларының төлээлери, студентилер, республиканың чепсектиг күштериниң ажылдакчылары, ТР-ниң Хөй-ниити палатазының, Тываның Чазааның кежигүннери болгаш депутаттар киришкен.

 Ниити өөредилгениң 180 черлеринде Адалар чөвүлелдерин сөөлгү чылдарда организастап, оларның үндезининге кожууннарның Адалар чөвүлелдерин болгаш Тываның Эр кижилер чөвүлели тургустунган. Адалар чөвүлели тургустунган албан черлериниң бирээзи – республиканың Иштики херектер яамызы. Иштики херектер органнарында болгаш тус-тус черлерде Адалар чөвүлелдериниң демниг сырый кады ажылдажылгазының ачызында 2017 чылдың эрткен айларының түңнели-биле өлүрүүшкүн кем-херектери 32,7 хууга эвээжээн. Адалар чөвүлелдери өг-бүлеге хамаарылгалардан база «эзирик» кем-херектерни болдурбазынче улуг кичээнгейни салган.

  «Бай-Хаак суурнуң школазының ада-иелериниң ниити хуралынга школаның адалар чөвүлелиниң даргазынга полицияның капитаны Белек Монгуш соңгуткан. Школада Адалар чөвүлелиниң ажылын база ниити удуртулгазын ол башкарган. Түңнелдер бар. Бо школада өөреникчилерниң адалары уруг-дарыы-биле кады хөй-ниити ажылдарынга идепкейлиг киржип турар апарган. Белек Монгуштуң өг-бүлези эки чижекти көргүзүп, «Ачам, авам база мен – спортчу өг-бүле», «Тулган ада» маргылдааларга киржип, каш удаа тиилекчи болганнар» - деп, Март-оол Тарначы демдеглээн.  

 Кем-херек үүлгедиглерин болдурбазының дээштиг хемчеглериниң бирээзи - хөй-ниитиниң корум-чурумун камгалаарынга назы четпээн уруглар, оолдарны болгаш аныяктарны полицияның ажылдакчылары-биле кады киириштирери болган. Шуулганның киржикчилери бо арга-дуржулганы калбаа-биле ажыглаарын Тываның Өөредилге болгаш эртем, Аныяктар херектериниң талазы-биле база спорт яамызынга саналдаан.  

 Кем-херек үүлгедиглериниң чылдагааннарын сайгарып көрген соонда, хоругдал черлеринден хосталып үнген кижилерниң ниитилелге тааржып чурттай бээринге дуза дугайында база чугаалашкан. Кеземче күүселдезиниң федералдыг албан эргелелиниң албан черлеринден бо чылдың эгезинден бээр Тыва чурттуг 570 хоругдатканнар хосталып үнген, оларның 425-и шииттирер мурнунда республика девискээринге чурттап турган. Эргелелдиң удуртукчузу Владимир Бельмач кожууннар, суурлар аайы-биле сан-чурагайларны таныштырган. 

 «Бистиң эргелел күрүне эрге-чагыргазы болгаш хөй-ниити-биле кады өөредилге, күш-ажылга хаара тудар, шажын-мөзү-бүдүш, культура чырыдыышкын база херектээннерге социал дуза адырларда Тыва Республиканың Чазаа-биле ажылдаар дугайында дугуржулгада атты салган. Дугуржулгада көрдүнгени езугаар, Тыва Республиканың Чазааның чанында Регионнуң айыыл чок чоруунуң талазы-биле департаментиже хосталган болгаш үнеринче белеткенип турар кижилерниң кожунун, мергежилин айыткан долу даңзызын кожууннар чагырыкчыларынче дамчыдар кылдыр берип турар бис. Хосталган кижилер аразындан 258 кижи чонну ажылга хаара тудар төптерден ажыл дилээрге, 147-зин ажыл-биле хандырган. Хоругдал черлеринден хосталып үнген кижилер ажыл тыппаанының хараазы-биле ниитилелде боттарының туружун тыппайн турары дүвүренчиг» - деп, Владимир Бельмач демдеглээн.

 Кеземче херээн эрттирип тургаш, күш-ажыл рыоногунда эң чугула херек кандыг-бир, чижээ «печка тудукчузу», «повар», «чазаныкчы база бажың эт-севи кылыр мастер», «ыяштан ус шеверлел ажылы», «котельная машинист-кочегары» мергежилдерге өөренип турарлар. 2016-2017 өөредилге чылында 470 херектээн профессионал мергежилдиң дипломнарын алган. Амгы үеде 240 кижи өөренип турар, 460 кижи ээлчегде. Өөредилгезин дооскаш, бүдүрүлге цехтеринге акшаны ажылдап, алиментизин төлеп турар. Бо чылдың 9 айында херектээннерден 834 муң рубль түңге алимент акшазын тырткаш, шилчиткен. 

 Назы четпээннер болгаш аныяктар ортузунда кем-херек үүлгедиишкиннерин болгаш корум-чурум үрээшкиннерин, арагалаашкынны, таакпылаашкынны база чыдыг чашпан тырттарын дөзүнден чок кылыр дизе, амгы үениң өг-бүлелерин күрүнеден болгаш хөй-ниитиден деткиириниң, өскүстерге дузалаарының тускай сорулгалыг программаларын ажылдап кылыры чугула деп шуулганның киржикчилери саналдаан. 

 Бо чылын Эр кижилер чөвүлели хөй ажы-төлдүг, эвээш хандырылгалыг, чааскаан ажы-төл азырап олурар өг-бүлелерге дуза кадар дээш, Адалар хүнүнге уткуштур «Кышка белеткен!» деп кыйгырыглыг шалыпчы айны чарлаан. Суурларда эр кижилерниң идепкейи-биле хөмүр-ыяжын чаржып, соңга-хаалгазын чылыглажып, мала-маганынга сиген-ширбиилди белеткешкен. Сөөлгү сан-чурагайлардан алырга, республикада 95165 өг-бүледе 115 муң ажыг чаштар (республиканың чурттакчы чонунуң 37 хуузу) чурттап турар. Тывада үш өгбүлениң бирээзи-ле, азы 31346-зы хөй ажы-төлдүг. Республикада 18 муң хире долу эвес өг-бүлелер бар. 

 Эр кижилерниң школага ажылдаар кылдыр хаара тудар талазы-биле губернатор төлевилелин боттандырып эгелээрге, эр башкыларның саны школаларда элээн көвүдээн. 164 эр башкылар өөредилге черлеринде удуртукчу албан-дужаалдарда ажылдап турар. Оларның аразындан школа директорлары – 44, директорларның оралакчылары - 120 кижи. Эр башкыларның үлегери-биле спортта хаара туттунган оолдар, уругларның саны 3 катап көвүдээн. Өөредилге черлеринде эр башкыларның саны көвүдээнинден Адалар чөвүлели-биле ажыл чогумчалыг апарып, элээдилер ортузунда кем-херек үүлгедиишкини 35 хуу кызырылган. Тываның школаларында эр башкыларның саны 1074, ол шупту башкыларның 16 хуузу хире. 

 Эр кижилерниң, адаларының өг-бүлезинге харыысалгазын күштелдирер, ажы-төлүнүң кижизидилгезинге салдарын бедидер, ниитилелге туружун быжыглаар, ат-алдарын көдүрер сорулга-биле республикага хемчеглерни «Мээң ачамның алдар-ады» деп кыйгы-биле чорударын Адаларларның VII республика шуулганының киржикчилери саналдаан.  

 «Адалар хүнүн чүгле байырлаар дээш эвес, а улуг херекти бүдүрер дээш, ону тургускаш, часпаан-дыр бис. Түңнелдер бар. Школаларда харыысалгалыг эр башкыларның саны көвүдээн, чамдыктар арагадан ойталааны эки. Буянныг болгаш ажыктыг ажыл-херектерни бүдүрер дээш, Тываның эрлери каттыжып турар-дыр. Ол дээрге чүгле эгези-дир. Кол-ла чүве – шупту чүүлдерни боду эгелээри. Ооң дугайында «Мээң ачамның алдар-ады» деп адаларның республика шуулганында чугаалаштывыс. Силерни сагыш-сеткилим-биле кужактадым, чаңгыс чер-чурттугларым. Шупту демнежип, бот-боттарывысты деткижип чорааш, шимчедикчи күш болур бис. Ындыг эр кижилерниң бирээзи – Барыын-Хемчик кожуунда полицияның участок төлээзи Сылдыс Донгак. Албан-хээлгезин тергиин эки күүседип турары болгаш хөй-ниити амыдыралынга идепкейлиг киржилгези дээш, Сылдысты оза белек-биле шаңнаарын аазаан мен. Кончуг чүгүрүк аът ооң ажыл-херээнге дузалакчы болзун!» – деп, Тываның Баштыңы интернетте блогунга шуулганның ажылының түңнелин бижээн.  

 VII республика шуулганының ниити түңнелдерин чогуур ведомстволар, тус чер чагыргаларынче база хөй-ниити организацияларынче чоруткан.