«Бот-боттарывысты хүндүлежип, хей-аъдывысты көдүрүп чоруулуңар»

Тыва Республиканың Хамааты камгалал болгаш онза байдалдар талазы-биле херектер агентилелинге хамааржыр бойдус халавы болгаш авариялыг байдалдың уржуктарындан камгалаар албан чери бистиң республикага 3 чыл бурунгаар тургустунган. Бо албан чериниң ажыл-чорудулгазының дугайында сонуургап, ооң удуртукчузу Мерген Дамдынович Ооржак-биле чугаалаштым.

— Мерген Дамдынович, удуртуп-башкарып турар ажылыңар дугайында чугаалап көрүңерем.

— Мээң ажылдап турар черимни Тыва Республиканың девискээринде авариялыг байдалдың уржуктарын чайладыр албан дээр. Ажылывыстың угланыышкыны, республиканың хоорай, суурларында  электри станциязы үрели берген таварылгада, ону авариялыг байдалдан чайладып, чонну чырык-биле хандырып дузалаар бис. Бистиң албан чери ол хире улуг, күчүлүг станция  техникаларлыг. Оон аңгыда хоорайларның изиг, соок суг дамчыдар четкилери  доңа бергеш,  үрелгенде, ону эргизер техника база бар. Мында 14 кижи ажылдап турар, 2-зи электри четкизиниң станцияларын харыылаар, бир каңнакчы, сантехник, экскаватор башкарыкчызы, 5 чолаачы, бухгалтер, кол инженер. Шуптузун чаңгыс аай идик-хеп-биле хандырып турар, ажыл берге болгаш кончуг харыысалгалыг. Чонну кандыг-бир айыылдан камгалаарынга бүгү тала-биле белен, шиитпирлиг болгаш тура-соруктуг оолдар ажылда хаара туттунган.

— Авариялыг байдалдан чайладыптар техника-биле хандырылга кандыгыл?

— Бистиң ажылдап турар черивис  тургустунгандан бээр ам ноябрь айда 3 чыл болур. Хандырылгада хомудал чок.  Чаа, күштүг болгаш амгы үении-биле дериттинген 2 «Камаз», 1 «Урал» бар. Тываның ырак, чедери берге кожууннары Мөңгүн-Тайга, Тере-Хөл болгаш Тожуже удаа-дараа сургакчылап чоруп каар бис. Бо адааным кожууннарның чырык-биле байдалы бергедежи бээр. Ынчап баарга бистер техникавысты алгаш, оларның чырыын «Тываэнерго» ААН-ниң ажылчыннары кылгыжеге чедир  турар-дыр бис. А 2 чыл бурунгаар Чеди-Хөл кожуун хамыкты дүвүреткен болгай. Бистер ол кожуунга чылыгны, чырыкты харыылаар дээш ай-айы-биле чурттап турдувус. Ынчангаш кандыг-даа үеде чонга дузалаарынга болгаш камгалаарынга белен бис.

— «Кижи — чурттуг, куш — уялыг» деп чоннуң мерген сөзү бар. Алыс чуртуңар, ажыл-ижиңер болгаш өг-бүлеңер-биле таныштырып көрүңерем, Мерген Дамдынович.

— Мээң ада-өгбем Сүт-Хөл чурттуг. Мен аңаа 1962 чылдың июнь айның 15-те төрүттүндүм.  Чадаананың №1 школазын өөренип дооскан мен. Ол-ла чылын Тываның автоорук техникумунче кирериниң шылгалдаларын эки дужаап алгаш, 3 чыл дургузунда студентилеп өөрендим. 1980-1982 чылдарда шериг херээн эрттиргеш келгеш, Кызыл кожууннуң КАИ албанынга 1992 чылга чедир 10 чыл иштинде ажылдаан мен. Хүндүлүг дыштанылгаже үнгеш, алгы-кеш эттээриниң талазы-биле биче бүдүрүлгени тургузуп ап, ону 1999 чылга чедир ажылдаттым. Ол-ла чылын «Кара-Даг» арат ажыл-агыйын ажыдып, ону 6 чыл дургузунда башкарып келдим. 2005 чылдан эгелеп Кызыл кожууннуң эки турачы улусчу дружиназын 1 чыл иштинде удурткан мен. Дараазында чылын Каа-Хем суурнуң тус чер депутадынга соңгуткаш, чуртталга-коммунал ажыл-агыйының даргазынга ажылдаан мен. Каа-Хем биле Сукпак суурнуң изиг, соок суг дамчыдар хөй санныг четкилерин чаартып кылган бис. 2011 чылдан эгелеп бо хүнге чедир ТР-ниң девискээринге авариялыг байдалдың уржуктарындан чайладыр албанның удуртукчузу бооп ажылдап тур мен. Өөм ишти башкы кижи, Светлана Бүрүткеловна дээр, ам хүндүлүг дыштанылгада. Белек биле Буян деп ийи оолдуг бис.

— Силерниң коллективиңерде оолдар хөй-дүр, Мерген Дамдынович, тыва эр кижиниң төлептиг мөзү-шынарының дугайында  кандыг  бодалдыг силер?

—  Шаандан тура-ла тыва эр кижиниң хей-аъды болгаш сүлдези бедик чораан. Ол чүл  дээрге, арага-дары ишпес,  таакпы тыртпас, корум-чурум үревес, бурун өгбелериниң чагыын чандыр баспайн сагыыр, оларны хүндүлээр турган. Чүгле оолдар эвес, кижи бүрүзү ада-өгбелерниң ук-төөгүзүн,  мергеннерниң чагыг-сүмезин хандыр шиңгээдип ап чорза эки. Бистиң албан черинде шупту оолдар база чаңгыс кыс кижи бар. Бодум база оолдарлыг болгаш оларны бичиизинден-не эрес-кежээ, төлептиг кижилер болур силер деп чагып-сургап чоруур мен. Эр кижи өг-бүлезин, долгандыр турар хүрээлеңин болгаш төрээн чуртун, төрел чонун камгалаар, хайгаараар быжыг тура-соруктуг болур ужурлуг. Частырыг кылып чоруур оолдарга чагыым, «тайып ушкаш, даянып туруп келиңер» деп база Тываның эр чонун бот-боттарывысты хүндүлежип, хей-аъдывысты көдүрүп чоруулуңар деп кыйгырар-дыр мен.

— Чонга дузалаар чымыштыг, харыысалгалыг ажылыңардан аңгыда, хостуг үеңерни канчаар эрттирип турар силер?

—  Чай чок ажыл-агыйымдан чардыгып, хостуг үемде балыктаарынга ынак мен. Төрээн делгемнеривистиң чараш черлери Улуг-Хемниң, Элегестиң эриин дургаар агаарлап, балыктаар чаңчылым бар. Оон аңгыда Тожунуң тайга-сынының чараш чурумалын магадап, балык-байлаңын сүрүп, хемнер, хөлдерин эргий кезиир чордум.

— Айтырыгларга харыылап бергениңер дээш четтирдим, ажыл-ижиңер чедиишкинниг-ле болзунам.

Анисья Тюлюш чугаалашкан.