Тыва Республиканың инвестиция климадын экижидеринче угланган төлевилелдер – экономиканың шимчедикчилери

«Бөгүн Тыва Республиканың девискээринде инвестиция төлевилелдериниң боттаныышкынын болгаш ниитизи-биле ол талазы-биле ажыл-агыйжы климатты экижидерин сайгарган чугааны чорудар бис. Чөвүлел хуралда федералдыг эрге-чагырганың органнары база киржип турар. Республикада инвестиция төлевилелдериниң күүселдезинге олар ажыктыг арга-сүмени бээринге бүзүреп, социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң өзек айтырыгларын моон-даа соңгаар сайгарарынга ажыктыг” - деп, Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол Чөвүлел хуралды ажыдып тура, демдеглээн.  

“Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң бот-тускайлаң программазын бадылап тура, республиканың курлавырларын эң дээштиг ажыглап, чурттакчы чоннуң амыдырал-чуртталга байдалын экижидер сорулганы салган бис. Бизнес - экономиктиг хөгжүлдениң шимчедикчи күжү болбушаан, эрге-чагырга органнары-биле бизнес-ниитилежилгелерниң аразында ажык, тургузукчу чугааны чорудар чугула негелделерниң бирээзи болур. Ынчангаш бизнести чорудар байдалдарны экижидери, инвестицияларны хаара тударынче онза кичээнгейни углаары чугула “ - деп, ол чугаалаан. Тыва Республикада инвестиция климадын экижидер сорулгалыг элээн каш хемчеглерни сөөлгү чылдарда ап чоруткан. 

Тыва Республикада сайгарлыкчы чорук биле инвестиция ажыл-чорудулгазын экижидер дээш чогуур хоойлужудулга баазазын тургузуп, “орук картазын” ажылдатканындан, инвестиция климадының национал рейтингизинге киржилге хандырттынган. 

Национал рейтингиде инвестициялыг климат байдалы-биле Тыва 23-кү турушта, ол ажылының түңнелдерин болгаш темпизин камгалап ап, ийи дугаар чыл 53-кү черде. Национал рейтингиниң түңнелдери-биле Сибирь федералдыг округтуң регионнарының аразында, Новосибирск, Томск областарының база Алтай Республиканың соонда, 4-кү черни ээлеп турар. 

2016 чылда Тыва РФ-тиң субъектилеринде инвестициялыг климаттың байдалының Национал рейтингизинче чурттакчы чоннуң орулгазының ортумак көргүзүү 41130 рубль (ынчан СФО-га ортумак деңнели 71 598 рубль) көргүзүглүг кирген, а бюджеттен дашкаар инвестицияларның хемчээли бир кижиге ортумаа-биле 30393 рубль турган. 2019 чылдың түңнели-биле чурттакчы чоннуң орулгазының ортумак көргүзүү 53674 рубль, а бюджеттен дашкаар инвестицияларның объему бир кижиге ортумаа-биле 34794 рубль. Национал рейтингиге киришкениниң эгезинден тура, кол капиталга инвестицияларның объемунуң темпизи 21,5 хууга дең. 

2019 чылдың түңнелдери-биле күрүне болгаш хуу эштежилге адырының сайзыралының деңнелиниң талазы-биле, РФ-тиң субъектилериниң чылдың рейтингизинде Тыва Республика 17-ги турушче көдүрүлгеш, 65-ки черни алган (2018 чылда СФО-га республика 10-гу черде). Республиканың боттуг экономиказының хөгжүлдезинге даг-тывыш адыры улуг үлүг-хууну киирип турар. 

Республикада улуг инвесторлар 2019 чылга деңнээрге 70 хуу хөйге, азы 2031 млн. рубль акша салыышкынын киириштирген. “Голевтиң даг-руда компаниязы” КХН, Тардан Голд” КХН, “Лунсин” КХН инвесторлар-биле улуг төлевилелдерни боттандырып турар. Тудуг, транспорт, садыг-саарылга ооң соонда. Экономиканың бүгү-ле адырларында улуг болгаш ортумак инвесторларны, ол ышкаш биче бизнести бар-ла аргалар-биле деткип турарын Тываның Баштыңы демдеглээн. 

Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң бот-тускайлаң программазында 11 инвестиция төлевилелдери кирген. Демир-бетон кылыглар бүдүрер, ыяш ажыл-агый бүдүрүлгезин организастаар, “Чедер” кадыкшылга комплекизин тудар, бойдус байлаан болбаазырадыр комплекс ажыдар дээн ышкаш, дугуржулгалар чардынган. Оон аңгыда Кызыл хоорайга үлетпүр адырында ажылдап турар биче болгаш ортумак сайгарлыкчы чорук субъектилеринге Индустриалдыг паркты тудары көрдүнген. База ол ышкаш аргаоүлетпүр парыгы база чоокку үеде ажылын эгелээри планда көрдүнген. 

“Енисейниң Сибири” комплекстиг инвестиция төлевилелинде Тыва Республикадан 10 төлевилел кирген. “Енисей Сибириниң хөгжүлде корпоразиязы” акционарлыг ниитилел Тыва Республиканың күүсекчи эрге-чагырга органнары-биле кады инвестиция төлевилелдерин российжи болгаш делегей деңнелинге бурунгаарладыр ажылдарны кылып турар. Бо чылдың март айда “Макрорегионнуң хөгжүлдезиниң шимчедикичилери: Тыва Республика” деп стратегтиг сессияга регионнуң күүсекчи эрге-чагырга органнарының, “Ажаалга банкызы” ЭАН, “Strftegy Partners” АН база бизнес-ниитилежилгениң төлээлери ужуражып, инвестиция төлевилелдерин боттандырарының келир үезин сайгарып чугаалашкынын демдеглээн.

Чөвүлелдиң хуралында РФ-тиң Үлептүр-садыг яамызының металлургия болгаш материалдар департаментизиниң директору Павел Серватинский, «Енисей Сибириниң хөгжүлде корпорациязы» коммерциялыг эвес автономнуг организацияның чиңгине директору Сергей Ладыненко, «Интергео» КХН-ниң чиңгине директору Лев Кузнецов, Auriant Mining компанияның чиңгине директору Ланге Данило, «Лунсин» КХН-ниң чиңгине директорунуң хүлээлгезин түр када күүседип турар Линь Ляньбао олар илеткелдерни кылган.

 Голевтиң даг-руда компаниязы” КХН-ниң республика девискээринге боттандырар “Ак-Сугнуң чес-профир чыдыны шиңгээдир” инвестиция төлевилели чылда-ла 24 млн. тонна руданы болбаазырадыр. Чаа ажыттынар комбинат 2 муң ажылчын олуттарны ажыдып, аңаа ажылчыннар кылдыр тус черниң чурттакчыларын хаара тудар. Тываның Баштыңы ооң дугайында мынчаар демдеглээн. 

«Тыва Республикада улуг инвесторларны Тываның чурттакчы чонунуң сонуургалынче угландырар, ол дээрге тус черниң кадрларын ажылга хаара тудары, олар шупту ажылдакчыларның 60 хуузундан эвээш эвес болур ужурлуг, специалистерни белеткээри, социал төлевилелдерге киржири-дир. Бисче удур базым кылып турар инвесторларга чүгле четтирдивис дээр бис. Чижээлээрге, Ак-Суг тывыжының Голев даг-руда компаниязының төлевилели боттанып эгелээн. Бо чылын 4 млрд рубль көрдүнген. Чүгле электри-харылзаа ажылынче 11,5 млрд рубль салдынган. Республиканың чонунга ажыктыг болур кылдыр партнерларывыс-биле ажылдаарын кызыдып турар бис. Тожу электри-биле хандыртынары чаңгыс чер-чурттугларымга бурунгаар базым-дыр деп идегээр мен. Тодаргайлаарга, Тожуга 2 муң кижини ажыл-биле хаара тудуптар комбинат ажылдап эгелээр: ооң 60 хуузу Тываның чурттакчылары болур ужурлуг деп инвесторлар-биле чугааны кылдывыс. Ынчангаш келир чылын даг техникумун кылып эгелээр, ону хуу бүдүрүлге акшаландырар. Бис чүгле дузалажыр бис. 400 сургуул өөренир техникум база 200 кижи чурттаар ниити чуртталга бажыңы аңаа турар. Чаңгыс чер-чурттугларывыска өөренип алгаш, ажылга тургустунуп алырының баазын тургузуп турарывыс бо» - деп, хуралдың төнчүзүнде Тываның Баштыңы демдеглээн.