Онзагай Бүрен-Хем

Депутаттың ажыл-албаны

Тываның соңгу-чөөн талазында Каа-Хем – хөй чурттакчылыг улуг кожууннарның бирээзи. Он дөрт сумуларында 12 муң бир чүс ажыг орус, тыва, кыргыс, хакас, узбек дээш, оон-даа өске нация чоннар чурттап турар. Көдээ ажыл-агый талазы-биле чылдан чылче мал бажының саны өзүп турар. Мурнакчы чылгычылар, муңчу малчыннар, араттар болгаш өске-даа мергежилдиң кижилери Каа-Хемде хөй.

Кожууннуң социал-экономиктиг хөгжүлдезинге ТР-ниң Дээди Хуралының депутады Юрий Валерьевич үлүг-хуузун киирип, улуг идигни берип турар дээрзин каа-хемчилер чоргаарал-биле чугаалаар болду. Бо де­путат соңгулдага кожууннуң мурнундан ийи удаа чоннуң үнүн хөйү-биле чаалап алгаш, амгы үеге чедир оларның-биле сырый харылзаалыг  ажылдап турар.

Бо чылдың февраль 5-те  Юрий Кара-оол Бүрен-Хем суурга ажыл-албанының аайы-биле уруглар садынга, көдээ Культура бажыңынга болгаш школазынга чораан. Кайы ырактан көскү, суурнуң аян-шинчизин каас­тап турар бичии чаштарның «Хүнчүгеш» уруглар садынгачедип, амгы байдалы-биле танышкан. Уруглар садының ийи каът бажыңын чаартып, капиталдыг септелгени чоруткан база чаа дериг-херексел-биле дериттингени чараш-даа, көрүштүг-даа. Амгы үеде 98 бичии чаштар чылыг, чырык уруглар садында хаара туттунган. Уругларның бо албан черинде 16 башкы амгы үениң негелдезинге дүүштүр чеди угланыышкын-биле ажылдап турарын аныяк эргелекчи Алена Куулар таныштырды. Депутат бичиилерниң ойнаар, удуур өрээлдерин кезип көргеш, чылыг бе, чырык бе, ойнаарактары кандыг-дыр, ам-даа херек-тир бе дээш, оон-даа өске айтырыгларны сагыш човап салып-ла турду. Кол кичээнгейни чаштар болгаш өг-бүле айтырыынче   угландырарын депутат сагындырды.

Суурда чоннуң чыглыр одаа – чаарттынган Культура бажыңы дел­гем, чырык, танцылаар болгаш көрүлде залдарлыг,  арыг-силии­ниң талазы-биле  чүгээр байдалда.  Элээн улуг өрээлде  чадыг­лар-биле аар атлетиканың дериг-херекселин оолдар боттары ба­жың­на­рындан чыып, эккеп турарын клуб директору демдегледи. Кандыг-даа ажыл-агыйга четпес­тер черле турар, Юрий Валерьевич культура ажылдакчыларының четпес ажылдарынга арга-сүмезин бергеш, ону дарый эдип ап турарын  сүмеледи. Спорт залында янзы-бүрү  маргылдаалар үргүлчү эртип турар. Удавас болур Шагаа байырлалынга белеткенип эгелей бергенин база  культура-массалыг болгаш спортчу хемчеглерни эрттирери планда көрдүнгенин аныяк удуртукчу чугаалады. Бүрен-Хем суурнуң  аныяк-өскени   хостуг    үезин  клубка эрттиреринге ынак. Хол бөмбүү, хүреш, стол теннизи дээш спортчу оюннарда суурнуң чонун база хаара туткан.

Бүрен-Хем школазында шериг-патриотчу кижизидилге ажылдарынче улуг кичээнгейни док­таамал салып турар. Школаның спорт залынга кире бээрге-ле, чаңгыс аай ак хептерлиг уруглар, оолдар улустуң кичээнгейин хаара тудуп алган.  Уругларның сонуургалын оттурган оюн — каратэ секциязының кичээлдери ол. Бо ужуражылгага кожууннуң, сумунуң удуртукчулары, афганчылар, башкылар, ада-иелер, өөреникчилер чыылган. Чаңгыс аай хептиг оолдар, уруглар чыылганнарга каратэниң каш аргазын көргүс­­тү­­лер. Каратэ секциязы  эрткен чылын болуп  эгелээн. Уругларга бо спорттуң нарын аргаларын дээ­ди категорияның тренери,  спорт мас­тери Хүреш Хууракаевич өөредип турар.

Бо хире эвээш үениң дургузунда  улуг маргылдааларга дидими-биле киржип эгелээни база уругларның шаңнал-макталдыг черлерни ээлеп турары өөрүн­­чүг. Тренер башкының ажылында үр эвес хуусаада чедиишкиннер көстүп келгенинге  Юрий Кара-оол байырны чедирип, моон-даа соңгаар спортчу чедиишкиннерни күзээн. Сибирь федералдыг округка каратэ маргылдаазынга төлептиг черни ээлээн Бүрен-Хем школазының 11-ги классчызы Белекмаа Даваа­лайга, 9-ку класстың өөреникчизи Сайнаш Санчатка шаңналды тывыскан. Белекмаа Новосибирскиге болган каратэ маргылдаазынга  кумитэ хевиринге 61 деңзиге 18-20 харлыг уруглар аразынга 2-ги черни ээлээн, Сайнаш 3-кү черге төлептиг болган.  Бүрен-Хем чурттуг спортчуларга ада-иези, башкылары, эш-өөрү чоргаарланып турду. База үлүг-хуузун киирип турар идепкейжи бү­рен-хемчилерге өөрүп четтириишкинниң бижиин ТР-ниң Дээди Хуралының депутады берген.  «Биске үргүлчү деткимчени көргүзүп чоруур депутадывыска өөрүп четтирбишаан, Каа-Хемниң шупту школаларынга каратэ секциязын тургусчуп бээрин Юрий Валерьевичиден дилеп тур бис» — деп, Каа-Хем кожууннуң чагырга даргазы Алексей Чалан-оол онзалап чугаалады.

«Бүрен-Хем — онзагай суурларның бирээзи. Чону кызымак, ажыл-ишчи, ногааны тарып турар, спорттуң тергииннери база өзүп орар, ТР-ниң үрер хөгжүм оркестриниң артистериниң мунар аъттары база мында. Мал-маганы чылдың-на өзүлделиг, алдарлыг малчыннар, араттарның кадарган малы хову-шөлде арбын. Шериг-патриотчу кижизидилге ажылынче кол кичээнгейни угландырган. «Дайынчы акы-дуңма» организациязы-биле сырый харылзаалыг, демниг ажылдап турар. Афган болгаш чечен дайыннарының хоочуннары-биле удаа-дараа ужуражылгаларны эрттирип турар. Чүрек-Дөргүн аржаанында уругларны дыштандырары-биле лагерьни 2 чыл бурунгаар ажыттывыс, эрткен чылын 60 уруг дыштанган, бо чылын лагерь ажылын уламчылаар» — деп, ТР-ниң Дээди Хуралының депутады Юрий Кара-оол онзалап демдег­лээн. Оларга  улаштыр бүрен-хемчилер ажыл-чорудулгазын таныштырды:

Ирина Ховалыг, Бүрен-Хем суурнуң чагырга даргазы: «Бүрен-Хем суур бир муң ажыг чурттакчылыг. Төрээн черивис­тиң делгемнери мал тударынга болгаш ногаа тарып өстүреринге кончуг таарымчалыг. Картофель, капус­та тарыыр хову-шөлү чаттылып чоруй барган. Тарылга шөлүнүң суггарылгазын эде кылырынга Тываның Чазаа болгаш депутадывыс деткимчени көргүскен. Бистерге таарымчалыг байдалды тургузуп бергенинге өөрүп турар бис. Тарылга үези эгелээрге, кылыр ажылывыс хөй, ногааны тарыыр, чайладыр суггарар, күзүн дүжүдүн ажаар, ону шыгжаар, аай-дедир садып-сайгарар дээш ажыл хөй. Бүрен-хемчилерниң ажаап алыр дүжүдү чылдың-на дыка хөй болур, ону болбаазыраткаш, тускай саваларга куткаш садар дээш ажылды чорудуп турар бис».

Сергей Лопсан, Бүрен-Хем школазының директору: «Бис­тиң школада 172 өөреникчи, 26 башкы эртемниглер бар, ооң иштинде эр башкылар саны чеди. Уругларны тос аңгы угланыышкынныг секция, бөлгүмнерде хаара туткан. Каратэ секциязы эрткен чылын Юрий Валерьевичиниң саналы-биле боттанып эгелээн. Каратэниң янзы-бүрү аргаларынга 35 уругну тренер башкы Хүреш Хуурака­евич өөредип турар. Уруглар улуг маргылдааларже киришкеш, медальдарны эккеп эгелей берген. Оон аңгыда база бир чедиишкинивис «Тере-Хөлдүң чалгыглары» мөөрейинге чылдың-на баргаш, шаңнал-макталга төлептиг болуп турары өөрүнчүг».

Светлана  Дамба, арат: «Мен хүндүлүг дыштанылгаже үнгүже чагырга даргазының оралакчызынга ажылдадым. 2006 чылдан эгелеп мал ажылынче шымнып кирдим. Ам бо хүнге чедир мал өстүрүп, арат ажылын тудуп тур мен. Оон аңгыда капуста тарыыр, ногаа өстүрер ажылым база бар. Тываның Чазаа меңээ ажылымга дөгүм болзун дээш мал ажылынга хереглээри-биле техника бергенинге өөрүүр мен. Бүрен-хемчилер-биле кезээде кады, демниг базып турар депутат Юрий Кара-оол чон-биле сырый харылзаалыг ажылдап турар».

Автордан: Бүрен-Хемче сургакчылаашкынымны түңнеп ора, ТР-ниң Дээди Хуралының депутады Юрий Валерьевич Кара-оолдуң бо кожууннуң бурун­гаар хөгжүлдезинге киирген үлүү  улуг-дур деп билдим. Найысылал-биле аразында оруктары экижээн. Кожууннуң суурларында албан черлериниң  тудуг­лары чаарттынган. Школалары автобус­тар-биле хандыртынган. Оон-даа хөй ажылдарның боттанып кылдынарынга деткип, дузазын көргүскен. Чону дээш, чурту дээш сагыш аарып турар депутаттың ажыл-албанын демдеглээ­ри чугула болгаш өскелерге үлегер-чижек болур. 

Анисья ТЮЛЮШ.

Кызыл – Бүрен-Хем – Кызыл.

Авторнуң тырттырган чуруу.