Шагаа бүдүүзүнде малчын коданга…

Чылан чылы дүжүлгезин аът чылынга дамчыдарының бүдүүзүнде республиканың кызыгаар чоогунда кожууну Эрзинче сургакчылаар аргалыг болдувус. Найысылалдан кожуун төвүнге чедир 220 километр. Ол хүн агаар-бойдустуң чылыынга үдеттирип алгаш, кожууннуң төвүнге дүъш үезинде четтивис.

Оруувусту уламчылап, Эрзин суурдан үнгеш, ужуражыр малчыннарывыстың кыштаанче углапкан бис. Ыяштың адыр будуктары дег, ында-мында оруктар-ла хөй. Төре-Хөлче углаар оруктап көвүрүгнү кешкеш, хараганнар аразы-биле чоруп ор бис. Ховуну дургаар кыштагларны таварып, айтыртынып чорааш, Чаламалыгда кыштап орар  малчыннарның аалынга чедип келдивис. Кожуун төвү биле бо кыштагның аразы 48 километр. Элезинниг Эрзин-Тестиң чыварлыг ховузунуң ыжык черинде эң ырак турлаг болду. Коданның девискээринде чаагайжыдыр туткан, пластик соңгаларлыг элээн улуг бажың чанынга машинавыс доктаапты.  Аалдың  ээлери бисти уткуп кээрге, оларның-биле тыва чаңчылывысты сагып, чолукшужуп мендилештивис. Ажылчын бөлүктү бажыңынче чалады. Бажыңче кирип кээривиске оларның ийи харлыг уйнуу бисче уткуй маңнап келди. Малчыннарның бичии уйнуу телевизор көрүп олурган хире, хөй улус көрүп кааш ынаар-даа сагыш салбады. Бажың иштиниң херексели шупту бар. А чырыкты хүннүг батарейка дамчыштыр кошкан. Олар телевизорну көрүп, радиону дыңнап олурар, солун-сеткүүлдү чагыдып алгаш номчуп турар. А чүгле телефон дамчыштыр чугаалажыр соталыг харылзаа чогун чугаалады.

Амданныг аъш-чемни чооглаары-биле столче чаладылар. Өгнүң херээжен ээзиниң чугаа-домаандан чымыштыг ажылының дугайында билип алдывыс. Чазык-чаагай, чугаакыр, ээлдек-эвилең малчыннарның сүттүг шайын ижип, дүлген эъдин, буузазын чип, шайлап орувуста, чугаа-даа шуудаан…

Бо кыжын хар кылын чагган-даа болза, мал-маган хүр-менди. Баажайларның коданында 1300 бода болгаш шээр мал бар. Оларның чымыштыг ажылы 14 чыл бурунгаар эгелээн. Тыва кижиниң амыдыралы шаандан тура мал-биле сырый холбаалыг чораан болгаш ада-өгбезиниң чуртун ээлеп, оларның ажыл-ижин уламчылаан. Республиканың муң малдыг малчыннарының аразында ачы-хавыяалыг, эрес-шалыпчы малчыннар болду. Эрзин кожууннуң албан черлери-биле харылзаазы быжыг. ТР-ниң Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызындан мал өстүреринге дузаламчы акшаны ап турар. Малдың чымыштыг оолдаашкынының үезинде дуңмалары болгаш уруглары демнежип дузалажыптар. Кышкы үеде ижер сугну хемде дошту бузуп ап, дажыглаар. Малын хемче  сүрүп кииргеш суггарар. Малчын кижиге кышка белеткел ажылы чайгы үеде-ле эгелей бээр.

Чайның изиг хүннеринде кадар оъттуг, сериин тайганың одар-белчииринче малды сүрүп алгаш, көжүп үнер.  Малды аңаа семиртип алырга, кышкы соокту хүр, тодуг-догаа эртер дээрзин малчынның чугаазындан билдим. Малчыннарның саап ижер инээ безин 30 баш. Чаңгыс кижиге ону саап алыры берге болбайн канчаар. Ынчангаш    оларның дуңмалары үргүлчү аргыжып, дузалажып турар. Ажыл-агыйын бурунгаар сайзырадыр дээш мал кажааларының көржеңин коптарар херекселди садып алган. Оон аңгыда малчын кижиге малдың чиир сигенин кезип, белеткээри чымыштыг ажыл. Аңаа хөй кижиниң күжү херек. Оларның кол сорулгазы  — сиген кезип белеткээр херекселди садып алыры. Шынап-ла, малчын кижиге херек чүүлдер хөй. Тываның Чазаа малчыннарны  деткип, дузаны доктаамал көргүзүп турар.

Кара-оол Самбиевич, Зинаида Санчылдаевна Баажайлар дөрт уруглуг. Олары эртем-билиг чедип алгаш, «уязындан ужуп үнген кушкаш оолдары дег» өгленип-баштанып алгаш, аңгы чурттай берген. Эрткен чылын дүн-хүн дивейн мал кадарып чоруур ада-иезин Таиландыже дыштандырары-биле аъткарганнар. Малчыннарда дыштаныр шөлээ хүннери бар эвес. Даштыкы чуртка он хонук дургузунда дыштанганын чугаа аразында биске сонуургаттылар. Оларның кыштаа — Чаламалыг Моол күрүне кызыгаарының чоогунда. Күрүне кызыгаарынга хамаарыштыр ийи чурттуң  аразында үндүрген хоойлу-дүрүмү бар. Ынчангаш малды ыяап-ла кадарар, карактаар, кызыгаар чоогунче чоокшуладып болбас дээн ышкаш чурумну шыңгыы сагыыр. Күрүне кызыгаарының чоогунга чорааш, бодун бадыткаар документизин (паспортун) ап алгаш чорууру чугула. Кызыгаарның хайгыылчылары чоок-кавы кыштагларны эргий кезип, хыналданы үргүлчү чорудуп турарын малчыннар сагындырып олурдулар.

  Бистиң салган айтырыгларывыска өгнүң херээжен ээзи эрестии кончуг харыылап олурду. А Шагааны малчыннар канчаар уткуп эрттирер ирги деп база сонуургап айтырдывыс.

Шагаа – шаг-үениң солчуушкунунуң эргилдезин демдеглээн бурунгу байырлал. Ооң сүзүглели – кижилерниң хей-аъдында, сагыш-сеткилиниң көдүрлүүшкүнүнде, бүгү-ле чаагай чүвени оштап күзээринде. Шагаада саң, чалама-даа, чажыг, чалбарыг-даа, амырлажыг-чолукшулга-даа ужурлуг, сүзүглел уткалыг болур. Шагаа дүнүнде удувазы, ожукта отту үспези, чула-дең өжүрбези – бир-ле ужурлуг езулал. Ол дүне удувайн сергек хонган болза, бир чылды кижиге немээр, хып хонган от, чула өг-оранга хай-бачытты киирбес камгалакчы күш болур деп сүзүглээр.

Саң – шагааның сүзүглел одаа. Саңны хүн үнүп орда кыпсыр. Ужуру — саң отка, хүнге  чүдүлгениң бурунгу хевириниң ора-сомазы, артыышкыны. Саңга эң арыг, сүзүглел уткалыг «Тос аржаанның» бирээзи артыш, шаанакты салыр, ынчангаш саңның айдыс чыды, ыжы арыглакчы уткалыг. Саңга ак чемниң дээжизи саржаг, чөкпек, ааржы, эъттиң экизин (төш, чарын-даа) салыр, ооң-биле ол чоок-кавызында чер ээлерин чемгерип сүзүглээри ол. Оон ыңай ак сүт чемин тос дээрлерге, Долаан бурганга, тос таңдыларга өргүп, чажыг езулалын кылыр. Бойдустан, октаргай-дээрден, оран-таңдыдан чаагай кежикти күзеп дилээр. Шагаа саңынга чыылган улус чалбарыг,   йөрээлдер күзеп, курай-курай! деп кежик-чолду кыйгырар. Оран-чурту, аал-ораны амыр-тайбың, азыраан малы хүр турарын күзээр. Чаа чылда кижиниң бүгү-ле ажыл-херээ ак чолдуг бооп чогунгур болзун, ооң сагыш-сеткили ак-көк дээр дег аяс чорзун, эрги чылда бүтпээн күзелдери бүдер болзун дээш чаламазын баглап сүзүглээр.

Шагаа байырлалының мурнунда эт-севин аштап чодар, эрткен чыл дургузунда ында чыглы берген доозун-довурактан хевистерни дашкаар үндүрүп, ак хар кырынга чаткаш, кактап кааптар. Аал иштин болгаш кодан-девискээрни арыглаар эки чаңчылывыс база ужурлуг.

Бо бүгү сүзүглел езулалдарны Баажайларның өг-бүлези чылдың-на Шагаа байырлалында сагып чоруурлар. Кыштааның артыы эдээнде дөң кырынга шагның чаа эртенин уткуп,  аңаа кылыр сагыл-чурумну чаңчыл езугаар кылып турарын Зинаида Санчылдаевна демдегледи.

Малчыннар-биле шайлап чугаалашкаш, дашкаар үнүп, мал кажааларының чанында бызаалар аразынга келдивис. Чингис чурук тырттырар хүлээлгезин күүседип кирипти. «Бистерге сиген бээр силер бе?» дээнзиг бызаалар бисче көрүп алган турлар. Малчыннар иелээ тыва национал хептерин кедип алгаш үнүп келдилер. Аалдың коданында каш өшкү, бызаалар бар. Оон өске малы шупту одарда. Өгнүң ээлериниң дузалакчы кадарчы дуңмазы кежээки одардан малды хавырып эккелди. Коданның өдээнде малының  аразынга малчыннарны чурукка тырттырып алдывыс. Бурун шагдан өгбелерниң кылып келген ижин уламчылап чоруур малчыннарга аас-кежикти, буян-чолдуг Шагааны эки уткуурун күзээш, оларның-биле байырлашкаш, аъттаныптывыс. Шагааның бүдүү хүнү, чылан чылының  январь 29-та, кыдыг-кызыгаарда малчыннарның кыштаанга  барып четкенивис черле уттундурбас боор.

Инна Дамба-Хуурак.

"Шын"солун