Саян сыннарындан талыгыр ыракка…

Афганистан, Кабул, Кандагар, Герат, Гиндикуш, Салангыны картадан сонуургап көрүп оргаш, бо хары черлерге бистиң солдаттарывыс тулчуушкунга киржип, коргунчуг дайынның чакпыыл  огунга амы-тынын алысканын сактып келдим.

Афганистанга дайын 1979 чылдың декабрьдан 1989 чылдың февраль айга чедир  9 чыл, бир ай, 18 хонук үргүлчү-лээн, чээрбиги чүс чылдың ол берге үези төөгүде уттундурбас болуп арткан.

Афган дайыны – эң-не берге, дайынчы маргыштыг, чөрүлдээлиг үе. Ол чылдар совет чоннуң сагыш-сеткилинге аар балыг кылдыр арткан. Бо дайынга барык 18 муң офицерлер, солдаттар маадырлыы-биле амы-тынындан чарылган. Тывадан 462 солдат ук дайынга киржип, интернационалчы хүлээлгезин күүсеткен. Оларның аразында дайын уржуундан бертик артканнары-даа бар, а 12 кижи амы-тынындан чарлып, хары черге бажын салган. Салым-чол кижини кандыг-даа шылгалдаже ыдалаптар. Төрээн чуртунуң болгаш бодунуң арын-нүүрүн бодап, кижи каяа-даа төлептиин көргүзер ужурлуг. Аажок күштүг частыышкыннарның дыңзыг чалгыы солдаттарның чүректеринде коргунчуг чаңгы болуп арткан. Дайзын-биле баштайгы ужуражылга, дүвүрээзинниг оттуг частыышкыннар дүш-түлге бо-ла кирип кээрин, дайынны көрген оолдар чугаалап турар.  Тывадан барган оолдар үзүк чок тулчуушкуннарга  туруштуун, коргуш чок эрес-дидимин болгаш төлептиин көргүскен.               

Афганчыларның даңзызында ожук дажы дег үш алышкы бар. Оларның улуу Леня бичии тургаш-ла, шериг кижи болуксап чораан. Ооң  күзели Ада-чурттуң Улуг дайынының коргунчуг, каржы чылдарының дугайында киноларда эрес-дидим маадырларны көргенинден төрүттүнген. Леонид Кара-оолдуң сагыш-сеткилинде маадырларның овур-хевири ол-ла хевээр уттундурбас болуп арткан.

Ол  Улуг-Хем кожууннуң Булуң-Терек ортумак школазын дооскаш,  эртем-билиг чедип алыры-биле Кызылче чорупкан. Айыыл чок чорук комитединиң школазынче дужаарга, болдунмайн барган. Ол-ла изиг күзели-биле шериг училищезинче дап берген, база озалдаан. Ам канчаар, кандыг-даа эртем кижиге херек дээш, чолаачылар школазынга өөренип эгелээн. Өөренип турда, шериг албан-хүлээлгезин  эрттирер үези келген.

Леонид Кара-оол  шериг хүлээлгезин Казах Республиканың Семипалатинск облазынга «Георгиевка-2» ракета кезээнге эрттирген. Бир эвес күзелинге чедер дээр болза, эртем албан херек деп чүүлдү ол шеригге тургаш билген. Ону чедип алыры-биле Новосибирскиниң шериг училищезинче өөренип киргеш,  аңаа лейтенант атты чедип, 1981 чылда чедиишкинниг дооскан. Ооң сүмези-биле кады төрээн дуңмазы Юрий Кара-оол база ол училищени 1985 чылда дооскан, а  училищени доозуптарга, ону Афганистанче киирер солдаттар болгаш офицерлерни белеткеп турган Туркестан шериг округунче чоруткан. Дуңмазын Афганистанче чааскаандырзын чорудупкаш, акызы кижи чүнү бодап олурарыл?

Моол Арат Республикага 1985 чылдың ноябрь айга чедир шериг хүлээлгезин уламчылаан. Аңаа тургаш ССРЭ-ниң Камгалал сайыдынче Афганистанга шериг херээн уламчылаар кылдыр дилеп, рапортту бижээн. Ооң киирген рапортун езугаар Леонид Кара-оолду Туркестан шериг округунче аъткарыпкан, а Ташкентиге ону Ашхабад дивизиязының химиктиг камгалал батальонунуң бир ротазының замполиди албан-дужаалга ажылдаар кылдыр чоруткан. Аңаа баргаш, ол дуңмазы Юрага ужуражы берген. Ийи кады төрээн алышкы «хем ындынче» оларны чорударын четтикпейн манап турарын чугаалашканнар. Ынчалза-даа Леонид Кара-оолду ынаар чорударындан шериг баштыңы шуут ойталаан: «Афганистанче ийи кады төрээн алышкыны чорутпас мен, ында өлүм-чидим-биле холбашкан дайын чоруп турар – аваңарны бодазыңарза!?». Ол шын. Дайын болуп турар чуртче оолдарын чоруткан ада-ие дөмей-ле хөлзээр болгай.

Леонид Кара-оол Ашхабадтан Узбекистанга барган.  Баштай Афганистан-биле чоок чыдар республикалар — Узбекистан, Таджикистан болгаш Туркменияга дайынчы өөредилгени эртер. Аңаа бүгү талазы-биле белеткээр.  Дайын өөскээн чурт-биле совет шериглерни болгаш ок-чепсекти кииреринге чоок, эптиг республикалар бо.

1985 чылдың июль айда Леонид Кара-оол парашюттан шурап баткаш, кемдээшкин алгаш, госпитальга эмнедип чыткан. Шыырак белеткелдиг солдаттарны Афганистанче чорудар үези база келген, баштай-ла Юрий Кара-оолду ынаар чоруткан. А Леонид Валерьевичини чөпшээревээн.  Хары черде тулчуушкун шөлүнде  дуңмазы дээш ооң чүрээ черле оожургаваан. Чыл эрткенде 1986 чылдың октябрь 18-те аныяк капитан Афганистанче чоруур тускай даалганы алган.

А Кабулга алышкылар душ бооп ужуражып, чаңгыс дүне хөөрежип хонар аргалыг болган. Оон база аңгы-башка дайынчы хүлээлгезин күүседип чорупканнар. Неделя болганда, Леонид Валерьевичини эң шыырак тускай бөлүкче чоруткан. Тулчуушкуннуң эң-не берге черлеринге барып, нарын байдалда салдынган сорулганы шын шиитпирлээр арганы тып шыдап, аңаа бүзүрээн солдаттарны билдилиг удуртурунга бодун төлептии-биле көргүскен. Капитан кижи чүгүрүк аът мунгаш, селеме чайып, улусту мурнай кылыйтып, изиг от иштинче чүткүвес болгай. Дайынчы эптиг турушту тып алыры чугула. Коргулчун октарга тавартып, өлүрү чайлаш чок улустуң салым-чолу кандыг болурун кым-даа баш удур чугаалап шыдавас.

Афган дайынының кадыг-дошкун тулчуушкуну, аңаа бүгү назынында уттундурбас болуп арткан. Кезээде ындыг амыр чүве кайда боор. Афганчыларның хүн демдеглелдеринде мындыг бижик бар: «Кабул. Ыржым дүнелер ховар таваржыр. Ындыг үелерде кижи ам-даа чурттаарын бодаар. Ол дораан дайынның кадыг-дошкуну каракка чуруттунуп кээр: частыышкыннар, шимээн-дааш… Бо бүгү кажан төнер ирги?».

«Уйгу-чыдын чок дүннер-хүннер, коргунчуг, изиг оттуг оруктар, хары дайынның уржуундан бистен чарлып чоруткан эш-өөрүвүстүң овур-хевири сагыш-сеткилге кирип келир. Чөрүлдээлиг дайынның  даалгазын шынчы күүсеткен бис…» — деп, Леонид Кара-оол бижээн. Ол бөгүн «У-шу» федерациязының президентизи, «Тхэквандо» федерациязының вице-президентизи, «Чеди-Хаан» аттыг уругларның спорт школазының директору болгаш «Афганчылар фондузу» организациязының удуртукчузу. Саян сыннарындан талыгыр ыракта Афганистанга бодунуң төлептиин, эрес-дидимин  көргүскен үлегерлиг афганчы.

Афганчыларның эрес-дидим чоруу төөгүде мөңгези-биле артар. Төрээн Тывазынче чанып кээп, хөй чылдарда күш-ажылга идепкейлиг киржип, аныяк-өскенниң патриотчу кижизидилгезинге  үлүүн киириштирип чоруур. 

Оон бээр чээрби беш чыл эрткен.  Төрээн чуртувустуң эрес-дидим афганчыларынга хүндүткел чүгле фронтучулар эвес, оларның-биле эгин кожа чурттап чоруур чону көргүзүп, оларга чоргаарланып чоруур.

Ася БАЗЫР-ООЛ.