Наадым – өгбелерден дамчып келген чаңчылдарлыг чараш байырлал

Тываның Баштыңы Ш. Кара-оолдуң республикага туризмни сайзырадыр дугайында айтыышкыны боттанып турарының бир көскү херечизи деп болур. Республиканың күрүне байырлалын сонуургап, ырак-чооктан, иштики-даштыкыдан аалчылар арбын болган.

 Байырлалдың ийиги хүнү - 2017 чылдың август 14-те эртенги шакта күскү сериин салгын хадып турза-даа, кожууннар өглериниң одагларындан ак-көк ыштар дээр шаар ужугуп, көдээ амыдыралдың шылгалдазынга дадыккан кижилер шагда-ла ижин иштеп, эртенги шайын, изиг чемин белеткепкеннер.  

 Чонну ажылга хаара тудар программа деткимчези-биле күрүне дузаламчызы алгаш, боттарының ажыл-ижин шуудадып, ажылчын олуттарны тургускан хамаатылар болгаш тус черлерниң бараан бүдүрүкчүлери боттарының бүдүрүп кылган барааннарын делгээн. Ында Кызыл кожуундан Сукпактың эът комбинады, Кур-Чер сумудан Саян-Даа көдээ ажыл-агый бүдүрүлге копперативи, Улуг-Хем кожууннуң Шагаан-Арыг хоорайда «Усма» алгы-кеш эттээр цех, ангор өшкү чөөгүнден аргаан Н. Кырлыг-Караның аржыылдары, ыраккы Мөңгүн-Тайга кожууннуң Мөген-Бүренден «Сайзырал» КБК дээш, республикада ады-сураа билдингир апарган бүдүрүкчүлерниң аъш-чемнериниң чанында садып алыкчылар хөй. Күрүне деткимчезиниң ачызында боттарын хандыртынып, тыва хептерни даарааш, чоннуң хереглелинче киирген Чаа-Хөл кожуундан Салбакай Дарыманың, Өвүрнүң Хандагайтыдан Анжела Седен-оолдуң ус-шеверлеп каастап даараан ажылдары чоннуң үнелин алган. Бай-Тайга кожуундан ус-чазаныкчылар Чамды Чаян биле Эрес Карлдың ыяштан чазаан чүүлдери: бажың эжиктери, хоюглап кылган улуг, биче деспилери ол хүн боттарының чаа ээлери тыпкан боор.  

 Ол-ла үеде, республиканың шупту кожууннарындан холу чемзиг энелер эң-не чаагай, тускай амданныг шай хайындырар мөөрейге киржип, оларның каш янзызын чонга сонуургаткан. Шай байырлалында делгээн шайларның кандыызындан-даа моон танып, билип, ону канчаар амданныг кылдыр хайындырып белеткээирниң аргаларын таныжып болур: хымыраан шай, казылганныг шай, чигирлиг шай, инек-караалыг шай, дая чечээнден шай, шеңнелиг шай, ыт-каттыг шай, кара-айлыг шай, сарыг шай, чиңге-тараалыг шай, саржаглыг шай... Маңаа калбак бүрүлүг сарыг шайны хоюглай соктап каггаш, сүттү куткаш, 40 катап саарып тургаш, хайындырган сүттүг шай кымга-даа эң эргим болганы чугаажок.  

 Көдээ ишчилерниң байырлалының үезинде «Азия төвүнде Хөөмей» делегей чергелиг II фестивалдың иштинде кирип турар «Өгбелерниң өнчүзү» деп аъттың дериинге регионнар аразының мөөрейи база ажылдаан. Мөөрейниң сорулгазы - аъттың дериин кылыр аргаларны нептередири болур. Бир дугаар мөөрей 2015 чылда Якутияга Ысыах-Олонхо фестивальда эрткен, а 2-ги байырлал Алтайга «Эл-оюндары» деп ат-биле болган. Ус-шеверлерниң бо мөөрейинден мөңгүн, хола дээш, өске-даа чүүлдерни ажыглап, ус-шеверлел ажылдарын көрүп болур. Бо удаада Якут, Алтай республикалардан ус шеверлерниң делегециялары киришкен. Тывадан шеверлер Тойбухаа Юрий, Өлчей Айбес, Ондар Тамара, Сарыглар Уранхяй болгаш өскелер-даа киржип, боттарының арга-дуржулгазын солушкан.  

 Төрээн Тывавыстың доктаамал аалчызы – Россияның Президентизи Владимир Путин хой эъдинге улуг үнелелди берген. Ынчангаш хой эъдинден чемнер кылыр поварлар мөөрейин бо удаада бир дугаар эртип турары бо. Тыва хойнуң эъди экологтуг арыг, тускай амдан сүүзүннүг. Тыва хой эъдинден хоолулуг чемнер кылыр кижилерниң делегей чергелиг I мөөрейиниң республика чергелиг кезээнге 16 кижи киришкен. Мөңгүн-Тайганың «Малчын» КУБ-тан Изольда Тондар, «Алдын-Чоос» кафеден Алексей Конгар, «Буян-Бадыргы» ресторандан Кежикмаа Маады, «Өдүген» ресторандан Вячеслав Монгуш, хуу сайгарлыкчы Ольга Ширин, «Столичный» ресторандан Марина Черепанова боттарының чеминиң чажыдын ажытканнар.  

 Хөй националдыг республиканың ынак байырлалы, көдээ ишчилерниң ажыл-ижин түңнеп, келир сорулаларын салып, арга-дуржулгазын солчур эптиг байырлалы – Тос-Булакта эртип турар Наадымның хемчеглеринге Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол чедип, көдээ ишчилер, аалчылар-биле ажык чугааны кылган.

 Эрткен чылдың кыжы кадыг-берге болган-даа болза, малчыннар ботарының карак-кызылын көргүзүп, мал ажылында эки көргүзүглерни чедип алган. Төрүүр малдың чаш төлүн камгалап алыры ниитизи-биле 76 хуу болган. Улуг бода малдың баш саны өзүлделиг болуп, 160,1 муң баш четкен. Шээр мал бажы 1143,6 муң баш, чылгы малдың -73,8 муң баш, иви мал 3, 5 муң баш, сарлын 8 муң баш, теве – 208 баш четкен. Шээр малдың баш санын өстүреринге «Аныяк өг-бүлеге – кыштаг» губернатор төлевилели идиглиг болган. Өгбелерниң кылып чораан чаңчылчаан ижинче аныяктар калбаа-биле кирип эгелээн. 

Көдээ ажыл-агый адырында губернатор төлевилелдери-биле эки көргүзүгнү чедип алган Кызыл кожууннуң өөнге Тываның Баштыңы Ш. Кара-оол ужуражылганы кылган. Кызыл кожууннуң «Сударушки» улустуң ансамбли орус чоннуң ырызын ырлап турда, тыва кыстар ак кадаан сөңнеп, сүттүг шайы-биле хүндүлүг аалчыларын уткаан. Шолбан Кара-оол өгнүң чанында тараа соктаан шалып ишчилерге чеде бергеш, ону база кылып билирин көргүскен. Тыва чон алызында биче сеткилдиг, хүндүлээчел, топтуг чон. Тыва чараш езу-чаңчылдарның бирээзи - үнген-кирген чону-биле бар, чокту кады үлежип, сартыктажыр езуну хүндүлүг аалчыга Андрей Меженькога тайылбырлап таныштыргаш, ону херек кырынга көргүзүп бараалгаткан.

 Улаштыр Эрзин кожууннуң Бай-Хөлден аныяк муңчу малчын Мандал Шолбанның өөн сонуургаан. Өгнүң чанында ол-ла көдээ ажыл-агый кооперативиниң тевежизи Назын Буянды-биле чугаалашкан. Эрзин – хову чер болгаш, кыжы кончуг соок. Ынчангаш кышка удур белеткенири ыяк чугула деп, Тываның Баштыңы чагаан. Моолдуң Улаан-Батор хоорайда, Селенгэ болгаш Дарган-Хуу аймактарда чурттап чоруур чиңгине тывалар улуг Тывада эрттип турар Наадым байырлалының хүндүлүг аалчылары бооп келгеннер. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол өгбе-салгалы чаңгыс төрел чоннуң төрээн черинде аалдап чедип келгени-биле байырны чедирип, сеткили-биле чугаалашкан.  

Ужуражылга соонда НТВ телеканалда «Поедем – поедим» программаның эрттирикчизи Джон Уоррен Тываның Баштыңынга ужурашкан. «Кайгамчык бойдус-чурумалдыг Тыва черде келгенимге өөрүп тур мен. Тыва хой эъдиниң амдынныын чаңгыс эвес удаа дыңнаан мен. Ынчангаш эптиг үени ажыглап чедип келдим. Хой эъдинден чемнер фестивалын эрттирерин деткээниңер дээш четтирдивис. Фестивальдың дугайында, тыва хой эъдинден чем дугайында НТВ каналга октябрь 17-де көргүзер бис» - деп ол дыңнаткан.