2022 чылда республикада ажыл-херектерниң байдалының болгаш иштики политиканың дугайында «Тыва: чаа чүс чылдың эгези, чаа-чаа кыйгылар, чаа-чаа арга-шинектер» деп Тыва Республиканың Баштыңының Тыва Республиканың Дээди Хуралынга (парламентизинге) АЙЫТКАЛЫ

17.12.2021

Хүндүлүг Каң-оол Тимурович!

Хүндүлүг депутаттар! Эргим чаңгыс чер-чурттугларым!

Бөгүн бис эртип бар чыдар 2021 чылды түңнээр база чоокку келир өйде мурнувуста салдынган сорулгаларны тодарадыр дээш мында чыглып келген бис. 

Чүнүң-даа мурнунда, 2021 чыл Тываның чыл бижилгезинче Тыва Арат Республиканың тургустунганының 100 чыл ою болуп кирер. Тываның төөгүзүнде бо онза үе кезиндээн база ниитизи-биле ХХ-ги чүс чылды улуг чоргаарал-биле сактып чугаалажып турар бис. Тываны бодунуң Төрээн чурту деп санап чоруурларга – оларның хар-назы, омак-сөөгү, мергежили, социал эрге-байдалы болгаш шажын-чүдүлгеге хамаарылгазы чокка – ук юбилей каттыштырыкчы, мөөңнекчи эгелиг болган.  Күштүг болдуруп киирген шеглел-кызыгаарлаашкыннар турзажок, хөйге улуг ужур-уткалыг спортчу, культура, эртем хемчеглерин эрттирер аргалыг болдувус. Төрээн республиказының чаагай чоруу дээш күш-ажылга шылгараан муң ажыг кижилерге янзы-бүрү чергениң шаңналдарын тывыскан.  Олар дээрге, чүнүң-даа мурнунда, ТАР-ның тургустунганындан бээр 100 чылдаанынга тураскааткан юбилейлиг медаль-биле шаңнаткан хоочуннар-дыр. 

2021 чылда республиканың чурттакчылары Күрүне Думазының депутаттарының, республиканың дээди албан-дужаалдыг кижизиниң, а ол ышкаш муниципалдыг соңгулдаларга боттарының соңгулда эргелерин шиңгээткеннер. Соңгукчулар бо удаада база чурттуң Президентизи Владимир Владимирович Путинге, бистиң чаңгыс чер-чурттуувус, чурттуң камгалал сайыды, Россияның Маадыры Сергей Күжүгетович Шойгуга улуг бүзүрелин көргүскеннер. Тываның соңгукчуларының  85-тен ажыг хуузу «Чаңгыс демниг Россияның» кандитаттары дээш бадылааннар. Бо таварылганы ажыглап, Тыва Республиканың Баштыңы албан-дужаалга мээң кандидатурамны деткээн чаңгыс чер-чурттугларымга өөрүп четтиргенимни база катап илередип тур мен.

Эртип бар чыдар чыл Улусчу эгелээшкиннерниң чылы деп бодунуң адын бадыткаан. Тываның чурттакчылары идепкейжи чоруун көргүзүп, тус-тус черлерде амыдыралды экижидериниң талазы-биле 100 муң ажыг санал-оналдарны киирген. Ол эгелээшкиннерниң хөй кезиин республика болгаш муниципалдыг бюджеттерниң, деткикчилерниң дузазының күсели-биле боттандырган.

Чурттуң удуртулгазының, «Чаңгыс демниг Россия» партияның деткимчезиниң ачызында Тыва бодунуң бюджет арга-шинээнге немере кылдыр 1,5 миллиард рубльди федералдыг бюджеттен алган. Ол акшалар-биле Шагаан-Арыгның, Чадаананың күштүг шуургандан когараан объектилериниң үндезин септелгезин чоруттувус. Котельнаяларны, оруктарны, көвүрүглерни, эргижирээн школаларны болгаш эмнелгелерни хевир киир эде-хере тыртып, силидип, хөй чылдарда чырык көрүп көрбээн черлерниң электри хандырылгазының айтырыгларын шиитпирледивис. 13 кожуунну көжүп чоруур курлавыр дизель-генераторлар-биле хандырдывыс.  Дүн-хүн дивейн ажылдаар чурумнуг 48 кудукту кактывыс. Элээн хөй акша-төгерикти өскүс уруглар чурттаар оран-саваның тудуунче база оларның электри-биле хандырылгазынче углаан бис. Хөй-хөй аар коммунал техниказын садып алдывыс. Дыка үр үеде республикага ындыг техника чаартылгазы болуп көрбээн.

Соңгукчуларның чагыгларынга үндезилеттинип тургустунган Улусчу программаны чада аайы-биле боттандырарының дугайында доктаалды Чазак хүлээп алган. Эрге-чагырганың бүгү деңнелдеринге болгаш адырларынга ол хүннүң ажыдып көөр дептер апарып, хөгжүлдениң-даа, хайгааралдың-даа долу үнелиг чепсээ болур ужурлуг. Улусчу программаның боттанылгазы – 2024 чылга чедир үеде эрге-чагырганың бүгү адырларында ажылдың өзек угланыышкыны апаар.  Янзы-бүрү деңнелдиң депутаттарын ол ажылга киржиринче чаладым.

Хүндүлүг депутаттар! Чаа коронавирус халдавырының нептерели-биле холбаалыг улуг кыйгы делегейниң, Россияның болгаш бистиң республикавыстың экономиктиг болгаш социал байдалдарынга салдар чедиргени чугаажок. Ындыг турбуже, Тывада амыдырал-хандырылга адырларының, үлетпүр бүдүрүлгелериниң, транспорттуң, тудугнуң, көдээ ажыл-агыйның ажылы соксаш кылынмаан. Экономиканың сандараашкынындан ойлаар, инфраструктурлуг төлевилелдерниң болгаш тудугнуң темпилерин чаңгыс деңнелге тудуп шыдаар аргалыг болдувус. 2024 чылга чедир Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң Амы-хууда программазының боттанылгазы уламчылап турар. Ооң иштинге демир-бетон кылыгларының чаартынган бүдүрүлгезин ажылдаткан. Тудуг талазы-биле улуг программа боттанып, ооң ажылдары 828  объектиде чоруп турар. 

Биче болгаш ортумак сайгарлыкчы чорук, ылаңгыя ачы-дуза чедирилгезиниң адыры, хөлчок когараан болбайн аан. Ынчалзажок, деткимчениң федералдыг база регионалдыг хемчеглери бизнеске экономиканың бо чугула кезээн, ында ажылда турар кижилерни ниитизи-биле кадагалап арттырарынга дузалаан. Биче болгаш ортумак бизнести турум байдалга кадагалап арттырарынга сайгарлыкчыларның боттарының үлүг-хууузу база улуг дээрзин демдеглексеп тур мен, олар байдалдың өскерлиишкининге, бодунуң сайгарлыкчы чоруун эде-хере тыртар херекке шалыпкыны-биле харыылап келгеннер. Хамчык үезиниң дургузунда чүгле Кызыл хоорайда ниитиниң чемненилге черлериниң 60 хире хуузу ажылдың чаа хевирлеринче шилчээн. Чижээлээрге, чем чедирилгези дээн ышкаш.

2021 чылдың социал-экономиктиг түңнелдерин ам-даа тодаргай сайгарар апаар бис, ону Чазактың Отчедунга делгереңгей көргүзер. Ынчангаш маңаа стаститика сан-медээзин хөйү-биле киирбейн, эртип бар чыдар чылда чүнү кылганывыска, чоокку келир өйде чүнү кылырын соругдап турарывыска доктаап көрейн. 

Апрель эгезинден тура, кажан Россияның Президентизи Тываның Баштыңы албан-дужаалды күүседирин меңээ даасканда, мен республиканың кожууннарында янзы-бүрү объектилерге, бир чамдыктарынга ийи удаа, чедип чордум. Ындыг чүүл чер-черлерде байдалды, чагырга черлериниң канчаар ажылдап турарын дорту-биле билип алырынга дузалаан.  Чидиг айтырыгларны Тывага харылзаа-чугаалажылганың чаа хевири болур “Дорт чугаага” сайгарып чугаалаштывыс. Ооң үезинде, чугаажок, чамдык айтырыгларга харыы бээр, чидиг айтырыгларның чамдыызын эки түңнелдиг шиитпирлээр аргалыг болдувус. Соңгукчуларның чаңгыс-даа дилээ, санал-оналы кичээңгей чок артпас. Кедизинде барып оларның шуптузун сайгарып көөр болгаш боттандырар.

Федералдыг структуралар-биле кады ажылдажылгага хөй үе-шакты чарыгдаан бис. Дыка хөй харылзаа-холбаалар болгулаан, оларның эң колу Россияның Президентизи-биле августа болган ужуражылга болбайн аан. Күрүнениң удуртукчузу мени хөлчок кичээңгейлиг дыңнап, энергия чедишпезиниң, газчыдылганың, көдээ ажыл-агыйын дарый хөгжүдериниң, онкодиспансер тудуунуң талазы-биле чидиг айтырыгларны сайгарып көрген. Хөмүр-дашка бедик өртектерниң дугайында айтырыгны база көдүрген. Өске арткан угланыышкыннарже Президент боду кичээңгейни угландырып, чаа школалар болгаш уруглар садтарының тудуунуң, улус-чонну эргижирээн бажыңнардан көжүрериниң, өкпе аарыы-биле демиселди доозарының талазы-биле эргежок чугула бижикти ооң адынга ажылдап белеткээрин дааскан. Ол ышкаш Президент экономика-биле база кедилиг инвестиция төлевилелдери-биле ханы ажылдаарын биске саналдаан.

Бөгүн силерге, хүндүлүг депутаттар, илеткээрим болза, көдүртүнген айтырыгларның дыка хөйүнге тодаргай харыылар болгаш шиитпирлер тыптынган, а бир чамдыктарынга хамаарыштыр чугула соругдалдар болгаш боттуг базымнар кылдынган. Юридиктиг организацияларга электри энергиязынга өртектер кудулаан. Бистиң бюджет организацияларывыстың камнап алган акша-төгериин чурттакчы чонга электри энергиязынга өртектерниң шүүделин дуглаарынче углаан бис. Маңаа хамаарыштыр болур-чогуур хоойлуну өй-шаанда хүлээп алганы дээш депутаттарга четтиргенимни илередип турар мен.

Россияның Чазааның деткимчези-биле хөмүр-даш уургайының ээлери-биле белен эвес ажылдың соонда 2021 чылда чурттакчы чонга хөмүр өртээн кудуладыр, ону дараазында чылын база “доңурар”,  одалга-энергетика комплекизиниң бүдүрүлгелеринге болгаш бюджет организацияларынга чогумчалыг өртектерни дугуржуп алыр аргалыг болдувус.

2022 чылдан тура комплекстиг инвестиция планнарынче Шушенская - Туран – Мерген – Кызыл аразының бедик вольтулуг шугумун киирериниң дугайында Россияның Чазааның хүлээп алганы шиитпирин бо чылдың кол чедиишкини деп санаар мен.

Ооң тудуушкуну-биле республиканы инвестицияларга сонуургалдыг болдурар база ону хөгжүдер дээш бодап алган күзелдеривис буступ дүжүп турган бүдүн хананы ап каап турарывыс ол. Электри дамчыдылгазының шугуму чаа даг-тывыш бүдүрүлгелериниң ажылдаарын болдурар. Ырак-узак Тожуну төпчүткен турум электри хандырылгазы-биле хандырып эгелээр бис. Ооң уламындан чаа-чаа үлетпүр бүдүрүлгелерин, Кызылды долгандыр чаа-чаа тудугларны ажылдадыр арга-шинек тыптып кээр. 

Чугаажок-ла, шиитпирниң хүлээп алдынганындан ону херек кырында боттандырып эгелээринге чедир үениң дургузунда ам-даа хөй-хөй ажылдарны кылыр апаар. Бо төлевилелде болгаш өске-даа эгелээшкиннерде олар бистиң-биле кады. Бо чылын белеткеп алган чүүлдеривис Ак-Сугда хөй металлдыг мөөң чыдымның база Кара-Белдирде алдынның мөөң чыдымының болгаш өске-даа энергия хөй чарыгдаар төлевилелдерниң шиңгээлдезин эгелээр шинекти берип турар. Бо төлевилелдерниң боттанылгазы чаа-чаа ажылчын туруштарны ажыдар,  2030 чылда оларның саны 3 муң ажар. 2022  чылда Межегейниң хөмүр-даш чыдымынга тывыш ажылдары катап эгелээр. Ам безин бүдүрүлге күчүлерин “эргизер” ажылдар эгелей берген.

Хөмүрге өртектер дугайында темага эглип кээп тура, дараазында чүүлдерге доктаар бодадым.  Улус-чон хөмүрге өртектерниң кудулаанын боттуу-биле билип алзын дээр болза, ону чиижең садыгжыларның ачы-дузазындан адырар херек. Ону чедип алырда – хөмүр-даш садып-саарылгазының үре-түңнелдиг оруун хевирлээр херек. 2022 чылда Кызылда болгаш республиканың 10 кожуунунга тускай дериглиг хөмүр-даш  шыгжамырларын тудуп эгелээн. Ындыг шыгжамыр четкизиниң үндезининге одаар чүүл-биле чурттакчы чонну үзүктел чок хандырар, чиижең садыгжыларның улуг өртектеринден ойталаар арга-шинекти тургузуп шыдаар бис.

Даг-тывыш төлевилелдерин шиңгээдип тура экономиканың болгаш экологияның негелделерин чүүлдештир таарыштырары чугула. Чүнүң-даа мурнунда амгы үениң “арыг” технологияларны ажыглап ажылдап турар тывыш болгаш болбаазырадылга бүдүрүлгелериниң ажылынга идиг берип, деткиир херек. Улуг тывыш бүдүрүлгелери экологтуг хай-халаптың одаа болбайн, ажыл берикчилеринге-даа, үндүрүг төлекчилери бистерге-даа чаңгыс аай ажык-дүжүктүг болур ужурлуг.

Үлетпүрнүң болбаазырадылга бүдүрүлгелеринге болгаш чиг-эт-биле холбашпайн турар адырларынга кичээңгейни улгаттырарывыс чугаажок. Бөгүн тууйбу бүдүрүлгезиниң болгаш арга-ыяшты бүрүнү-биле болбаазырадырының талазы-биле төлевилелдер эге чадазында турар.  Бисте ыяш-чоңгу кылыглары, пөш-хады ыяжы улуг хереглелдиг, оларга немелде өртектер бедик.

Арга-арыгны болбаазырадырының талазы-биле амы-хууда программазы калбарган. Бөгүн Тывада арга-арыг кезилдезиниң 6 хуудан эвээжин ажыглап турар. Арга-арыгларның хөй кезии осталчак болгаш сыраланчак, а ындыг чүүл болганчок-ла өрттерни болдуруп турар. Арга-арыг ажыл-агыйының ажаап-тежээлдези дээрге, ыяш-дашты кезери, өзүмнерни олуртуру-дур.

Эм бүдүрер индустрияның бүдүрүлгелерин, а ол ышкаш машина-тудуг бүдүрүүшкүнүнүң айтырыгларын өөренип көрүп турар бис.

Республиканы газчыдар төлевилелди буруңгаарладыр дээш улуг күжениишкинни үндүрүп турар бис. Аңаа суугаткан бойдус газын ажыглап болур, ону ам-даа эчизинге чедир ажылдап кылып турар.  Суугаткан бойдус газының талазы-биле комплексти тударынга белен инвесторну тып алган бис. Газ дужаалдазының хемчээлдерин үндезилээр одалга-энергетика балансызының ажылдап кылыышкынын бо хүннерде доозуп турар бис.

Регионнар аразында болгаш бүгү-делегейниң экономиктиг кады ажылдажылгазынче база улуг кичээңгейни углаарывыс чугаажок. Тыва Республика кожа-хелбээ Красноярск край болгаш Хакас Республика-биле кады «Енисей Сибири» инвестиция төлевилелинче кирип турар. Ноябрь айда республика Россияның Даштыкы херектер яамызынга ук төлевилелдиң таныштырылгазынга киришкен. Он-он чурттарның дипломаттары болгаш сайгарлыкчылары киржилгелиг шуулганга бис бодувустуң төлевилелдеривисти төлептиг бараалгадып шыдаан бис. Инвесторларны элзедиринге ол биске улуг арга-шинек болур.

Тыва Республиканың  Чазааның Саң-хөө-экономика адырынга бүдүрүлге инфрастуктуразын деткиир регионалдыг хемчеглерни ажылдап кылырын даастым. Регионнуң девискээринде индустрия парыгының резидентилери эрге-байдалдыг организацияларынга өнчү-хөреңгиниң үндүрүглеринге чиигелделиг салыышкыннар тургузарының талазы-биле санал-оналды олар  киирер. Тываның девискээринде инвестиция төлевилелин эдерти көөр ведомстволар аразының ажылчын бөлүүн тургускаш, инвестор бүрүзү-биле туда ажылдаар херек. 

Республика «Экология» национал төлевилелдиң иштинде “Арыг чурт” федералдыг төлевилелге киржип, ооң ачызында эргиде “Тыва кобальт” комбинадының айыылдыг бүдүмелдер артынчыларының техниктиг рекультивациязын кылып дооскан. “Арыг агаар” программага киржир бодап турар бис. Кандыг хоорайларны эң хирлиг хоорайларга хамаарыштырарының барымдааларын Россияның Чазаа тодаратканының соонда, аңаа киржир айтырыг тодарап кээр дээрзинге идегеп турар бис.

Республиканың чурттакчыларын дүвүредип турар база бир айтырыг – шөлээ-чөпшээрел чок бок төгер черлерни чок болдурары. Келир чылын республиканың чамдык кожууннар девискээрлеринде бок төгер черлерни узуткаары планнаттынган.

Сугга хөме алыскан черлерниң инженер камгалалынга акша-хөреңгини үндүрүп бээриниң дугайында айтырыг федералдыг деңнелде шиитпирлеттинген. Солагай талада эриктиң дачаларында чурттакчыларның айыыл чок чоруун хандырары-биле аңаа камгалал чалдарны тударынга, а ол ышкаш Чадаана хемде камгалал чалдың үндезин септелгезинге  500 сая ажыг рубльди углаарын планнап турар бис.

Хүндүлүг депутаттар! Төөгү чорудуундан алырга, чогум-на көдээ ажыл-агый Тываның чурттакчы чонунуң чартыындан хөйүнүң амыдырал-чуртталгазының овур-хевирин тодарадып турар. Харалаан, транспорт-хөлге чарыгдалдарының бедик болганындан, чурттакчылыг черлерниң ырак-узаандан база даштыкы рынокче үнериниң аргазы кызыы болганындан, республиканың бараан бүдүрүкчүлериниң продукциязы чижилге тургуспайн, оон туржук иштики рыноктан үндүр кыстырып турар.

Продукцияның кол хевирлериниң талазы-биле – эът, сүт, тараа, картофель болгаш ногаа аймаа-биле республика бодун хандыртынган турар ужурлуг. Бо сорулга аъш-чем айыыл чок чоруунуң езулуг ужур-утказын көргүзүп, тус черниң барааннарының күсели-биле өртектерни турум болдурарынга байдалдарны тургузуп турар. 

Ынчангаш бис көдээ ажыл-агыйның хөгжүлдезинче улуг кичээңгейни угландырып турар бис. АҮК-тү хөгжүдериниң талазы-биле бистиң ажылдап кылганывыс тускай сорулгалыг программаны федералдыг деңнелге бадыладыры-биле киирген бис. Ук программаның хемчеглерин болгаш төлевилелдерин 2020-2024 чылдарда Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң Амы-хууда программазынче кирер.  Оларның боттанылгазы 5 муң хире кижиге немелде ажылчын туруштарны тургузар арганы бээр.

2024 чылга чедир эът болбаазырадыр бичежек цехтерни, сүт-бараан фермаларын чада аайы-биле тургузарын планнап турар бис. Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызынга “Тываның сүдү” регион төлевилелдиң боттанылгазын хандырарын, республикага сүт-барыын фермаларын, сүт хүлээп алыр черлерни ажыдар сорулганы дагзып тур мен.

Көдээниң чурттакчыларын дүвүредип турар база бир айтырыг – дүктүң садып-саарылгазының системазын тургузары. Дүктүң баштайгы болбаазырадылгазын чорудар цехти тудары чугула деп көрүп турар бис. Ынчалза-даа ооң амыдыралы чогумчалыг болзун дизе,  чиг-эт хүлээп алыр черлерниң системазы эргежок чугула.  Бөдүүн болгаш чартык-бөдүүн хой дүгүнүң бүдүрүлгезинге болгаш садып-саарылгазынга республика бюджединиң күсели-биле күрүне деткимчезин киириштирериниң дугайында айтырыгны шиитпирлээри эргежок чугула апарган.

Агротехниканы чаартырының талазы-биле ажылды уламчылаар бис. Тускайжыттынган машина-трактор станцияларын тургузуп тургаш, республиканың Көдээ ажыл-агый яамызынга амгы үениң күчүлүг көдээ ажыл-агый техниказының ажык-дүжүктүг ажыглалынга сорулгалыг турушту ажылдап кылырын дагзып тур мен. Акшаландырыышкынның бүгү үндезин-дөстеринден көдээ ажыл-агыйны деткииринге барык 1 млрд хире рубльди республика  бюджединде көрген.

Тудуг комплекизи-биле улуг идегелдерни холбап турар бис. Чоокку чылдарда  бис тудуг ажылдарының хемчээлдерин барык ийи катап улгаттырар ужурлуг бис. Бо угланыышкынче  2 млрд рубль ажыг федералдыг инвестицияларны хаара тудар бис. Үндезин-чижек кылдыр чуртталга микрорайоннарының комплекстиг тудуун алдывыс. Бо чылын Кызыл хоорайга “Мөңгүн” деп комплекстиг чуртталга тудуунуң эгезин салдывыс. Тудуг чорударынга көрдүнген ам-даа дөрт девискээрниң – үжү Кызыл хоорайда, чаңгызы Каа-Хем суурда – дескилээшкининиң төлевилелдерин белеткеп турар бис. Бо хүнде хоорай тударының талазы-биле бистиң арга-шинээвис 750 муң дөрбелчин метр болуп турар.

Ол ышкаш Тыва 2022-2023 чылдарда барык миллиард рубль түңнүг инфраструктурлуг бюджет чээлизин бадылаан регионнарның санынче кирген. Бо чээлини төдүзү-биле комплекстиг чуртталга тудуунуң 3 микрорайонунуң инженер инфраструктуразын тургузарынче чоргузар бис.  «Чурттаар оран-сава болгаш хоорай хүрээлели» национал төлевилелдиң иштинде “Идиг” (“Стимул”) программа-биле “Мурнуу” микрорайоннуң инженер четкилериниң 2-ги ээлчээниң тудуун дооскан. Ниитизи-биле 2024 чылга чедир “Идиг” программаны боттандырарынга 1 миллиард ажыг рубльди көрген.  Ол дээрге чуртталга тудуунуң хөгжүлдезинге көскү салдар чедирер биске эң чугула хемчеглер-ле болгай. Инженер инфраструктуразының тургузуушкуну – ол дээрге чуртталга тудуунуң адырынга инвестициялар киирилдезиниң үндезин негелдези-дир. 

Чуртталга оран-савазының чедингир чоруун бедидери-биле инвесторлар болгаш банкылар-биле кады төлевилелдиң акшаландырыышкынын чорудуп эгелээн бис. Ындыг чүүл республиканың чурттакчыларынга чылда 6,5 хуулуг ипотека чээлизинге квартираны садып алыр арганы берип,  чуртталга оран-савазының тудуунуң төлевилелдериниң херектиин бадыткап, чуртталга шөлүн садып алырының чарыгдалдарын кудуладыр. Чоокку үеде, келир одалга сезонунга чедир, ол сорулганы боттандырарынга эргежок чугула бүгү чер участоктарын болур-чогууру-биле быжыглаары чугула. А ол ышкаш тудуг чорударынга, электри энергиязын кожарынга база эт-хөреңги эргелерин бүрүткээр ажылдарның хуусааларын кыскаладыр херек. Экономиктиг хөгжүлде болгаш үлетпүр яамызынга 2022 чылда регионнуң инвестиция үлегер-майыын ажылдап кылырын база ону ажыглап нептередирин саналдап тур мен.

Республиканың чурттакчыларының дилег-билдириишкиннериниң хөй нуруузу транспорт болгаш орук ажыл-агыйының хөгжүлдези-биле холбашкан.  Соңгукчуларның кииргени адрестиг чагыгларынга дүүштүр бо чылын 140 км ажыг оруктарны база 39 көвүрүгнү септеп-селиир. 2024 чылга чедир Улусчу программада 9 муң ажыг “орук” чагыгларының хемчеглери кирип турар. Ол дээрге хөлчок улуг ажылдар-дыр. Орук-транспорт комплекизиниң яамызынга удавас болур септелге ажылдарының программазынга мурнады шиитпирлээр сорулгаларны тодарадыры чугула.  Ол ышкаш ук яамы федералдыг болгаш регионалдыг ужур-уткалыг автомобиль оруктарын чаңгыс аай кылдыр тудуштуруп, каттыштырар Регионалдыг чөлеңгииш четкизин тургузуп эгелээри чугула.

Республиканың эң чугула транспорт төлевилелдеринге Кызыл хоорайның аэропортунда бүгү-делегей чергелиг эрттирилге чериниң таарымчалыг дерилгези болур.  Келир чылын аңаа тудуг-монтаж ажылдарын база дериг-херекселдер садып алыры эргежок чугула.

Кызыгаар чоогунда Хандагайты суурга орук-логистика төвүн тургузарының талазы-биле кедизи улуг төлевилелди хевирлээн. «Хандагайты-Боршоо» эрттирилге чериниң чаартылгазын дүргедедир база Абакан-Ак-Довурак болгаш Чадаана-Ак-Довурак аразының оруктарын федералдыг өнчүже дамчыдып бээрин далаштырар херек.

Малчыннар-биле ужуражылгаларның соонда малчын коданнар-биле аргыжар орук-чириктерниң берге айтырыы билдинип келген. Бир чамдыкта дажыг хемнери амыдыралдың тоң чугула барааннарын, эмчи дузазын алырынга, ажы-төлү, дөргүл-төрели-биле аралажып-аргыжарынга эрттинмес шаптараазын болу берип турар. Мооң ужун “Кыштагже көвүрүг” деп чаа төлевилелди ажыдарының дугайында шиитпирни хүлээп ап, чарладым. Республиканың Чазаа төлевилелдиң киржикчилерин болур-чогуур тудуг материалдары-биле хандырар, а тус черниң чагыргалары көвүрүгнү тудар хүлээлгени онаанып алырлар. Орук-транспорт ажыл-агыйының яамызынга болгаш Чазактың төлевилелдер офизинге төлевилелдиң паспортун ажылдап кылырын дагзып тур мен.

Ниитиниң транспорт-хөлгезиниң багай ажылының дугайындахоочураан айтырыгны база үзе шиитпирлээри чугула. Байдалды ийи угланыышкын-биле өскертип болур: пассажирлер аргыштыралгазын шын организастаар база автопаркы улгаттырар. 300 сая рубльге хөй-ниити транспортун садар.

Хүндүлүг коллегалар! Үш чыл улаштыр чуртта национал төлевилелдерниң боттанылгазы уламчылап турар. Бис 43 федералдыг төлевилелде киржип турар бис. Оларның акшаландырыышкынының ниити хемчээли 4,5 млрд. рубль ажып турар.

Социал адырның мурнунда кончуг харыысалгалыг сорулгалар салдынып турар. Күрүне болгаш муниципалдыг эргелел органнарының удуртукчуларындан улус-чоннуң орулгаларын бедидер сорулганы мурнады көөр чүүл кылдыр санаарын дилеп тур мен. Тыва Республиканың Баштыңының чанында национал сорулганы – 2030 чылга чедир чурттакчы чоннуң ядыы-түреңги байдалын чавызадырының талазы-биле Чөвүлелди тургустум..

Август 12-де  президент бистиң кичээңгейивисти Тываның эң чидиг айтырыгларынче углаан. Демографтыг чорудулганың онзагай талалары, социал инфраструктураның хөгжүлдези ол чорудулгаларның дүүшпези-биле холбаан. Школаларны үшкү ээлчегден хостаар, бөгүн 800 ажыг өөреникчилер ынчаар өөренип турарлар.

Келир чылын Кызылга ээлчеглиг база бир школаның тудуу доостур. Аңаа немей маңаа 3 база көдээге 4 школаны тударын планнап турар бис. Школа тудуу-биле чергелештир өөредилге черлериниң үндезин септелгезин чорудуп эгелээр бис. 2022 чылда республиканың кожууннарында 25 школаның чаартылгазы эгелээр. 5 чаа уруглар садын тудар. Ынчалзажок школа назыны четпээн уруглар албан черлеринче оочурну  сыыгадыр дизе, ам-даа туттунар херек.

Чамдык ада-иелер тургустунган байдалдан үнериниң оруун тып, ажы-төлүн күрүнении эвес уруглар садтарынга бүзүредип турарлар. Өөредилге болгаш эртем яамызынга кожууннарның чагырга черлери-биле катай күрүнении эвес школа назыны четпээн уругларның өөредилге албан черлерин деткиир бөлүк хемчеглерни ажылдап кылырын дагзып тур мен.

Өөредилгениң чидиг айтырыглары школалар тудуу-биле кызыгаарлаттынмаан болбайн аан. Башкыларның шалың акшазының реформазын чорудуп, оларның кол шалыңының хемчээлин ийи катап улгаттырганывысты билир силер. 2021 чылда күш-ажыл төлевириниң фондузу 400 сая рубльге немешкен. Мындыг хемчеглер школалаже башкыларны элзедиринге база көдээ черлерге аныяк специалистерни быжыглаар херекке дөгүм болуру чугаажок.

Өөредилгенииң ужур-утказынче улуг кичээңгей салыры чугула. Өөредилге албан черлеринге өөредилге программаларын тургузуп тура чаңчылчаан тыва культураның бүгү угланыышкыннарын аңаа хаара тудары күзенчиг. Шак ынчалдыр, «төрээн дыл болгаш литература» эртемни башкылап тура, ынаар тываларның хөгжүм аас чогаалының, хөөмейниң, хамнаар болгаш тоолдаар чоруктуң, даш чонар уран чүүлдүң дугайында медээ-дыңнадыгларны киирери чугула. «Төрээн чериниң культуразы» деп эртемни өөредилге системазынче киирериниң дугайында санал-оналдар оон-моон дыңналып турар. Тываның төөгүзүнүң талазы-биле чаа өөредилге номун үндүрери тоң чугула, чүге дизе барык чээрби беш чыл буруңгаар белеткеттинген номну ам-даа хевээр ажыглап турар-ла болгай бис.

Келир чылдың эгезинде Өөредилге шуулганын чорудуп, Тываның башкылар ниитилежилгези-биле чыылган бүгү айтырыгларны аңаа сайгарып чугаалажыр бис. Ооң иштинде өөредилге чорудулгазының айтырыгларын, школаларның беш хүннүң өөредилге чурумунче шилчиириниң ажык-дүжүү бар азы чок бе дээрзин, техникумнарда болгаш колледжилерде берип турар билиглерге мергежилдер дүгжүп турар бе, бистиң экономикавыстың болгаш социал адырывыстың негелдеринге дүгжүп турар бе дээрзин база. Школачыларның чемненилгезин организастаарынче улуг кичээңгейни угландырары чугула дээрзин кемниг салгаа чоруктуң түңнелинде болган чоокта чаагы таварылга көргүзүп турар.

Тыва эртемниң мурнунда улуг сорулгалар салдынган. Россияда Эртем болгаш технологиялар чылы кылдыр чарлаан 2021 чылда, ол адырда тодаргай базымнарны кылдывыс. Улуг хемчээлдиг элээн каш эртем конференциялары эрткен. Аңгы-аңгы угланыышкынныг болгаш хамаарылгалыг эртем бөлүктериниң ажыл-чорудулгазын каттыштырган тускай орган – Эртем талазы-биле агентилелди тургустувус. Эртем талазы-биле албан черлериниң күш-шыдалын кичээнгейлиг шинчилеп, бюджет чарыгдалдарын шын чорутканын хынап, республика хөгжүлдезиниң хереглелинче угланган шинчилелдерни сүмелээн саналдарны киирер ужурлуг. Ол ышкаш Тыва Республиканың эртем-технологтуг стратегиязын ажылдап кылырын дарый доозар херек.

Тываның гуманитарлыг эртеминиң чаагай чаңчылдарын уламчылаар. Ооң-биле кады экономиканы  анализтеп, инвестиция төлевилелдерин үдеп, көдээ ажыл-агый, энергетика, экология база өске-даа адырларны шинчилээр херек.   

Эртемниң чугула бир кезээнче – чоннуң чырыыдышкыны кирип турар. Тываның эртем ниитилежилгезин – эртемденнерни, дээди өөредилге черлериниң башкыларын өске регионнарда боттандырып турар инициативаларга каттыжып, “Билиг” ниитилелиниң ажылын катап тургузарынче кыйгырып тур мен. Президентиниң бо төлевилели - “Билиг” российжи ниитилелдиң хайгаарал чөвүлелиниң даргазында Президент администрациязының удуртукчузунуң бирги оралакчызы Сергей Кириенконуң болуп турары анаа эвес.  Улуг салгалдың эртемденнери шагда бо структура кайы хире ажыктыг ажылдыг турганын эки сактыр боор.

 

Кижилерниң кадыын болгаш амы-тынын камгалаары – харыысалганың онза зоназында. Бо адырны күштелдирип, ооң хөгжүлдезинче күжениишкиннерни углаар. Кадык камгалалын чурагайжытканындан улуг идегелдиг манаашкында бис. ФАП фельдшеринден эгелээш, федералдыг медицина төптеринге чедир консультация бээр телемедицина харылзаазының системазы ажылдап турар. Ам аарыг кижи биле эмчиниң аразында ындыг консультация харылзаазын ажылдап кылгаш, киирер херек.

Национал төлевилел база бирги звенону эде чаартыр ужурлуг шупту хемчеглер тодаргай сорулганы салыр ужурлуг – кижиниң суурда азы хоорайда чурттап турарындан хамаарылга чокка, эмчи хандырылгазының шынарын бедидер.

Туберкулезка удур чаа диспансер тудар талазы-биле Россияның Президентизинден деткимчени алдывыс. Ооң даалгазы езугаар, келир чылын федералдыг ведомство дөзевилел-смета документилерин кылып эгелээр. Туберкулез-биле демиселдиң үр хуусаалыг регион программазын ажылдап кылырын, федералдыг деткимче кирген акшаландырыышкынның дөстерин тодараткан, хемчеглер даңзызы база түңнел көргүзүглер кирген  “орук картазын” чада аайы-биле  ажылдап кылыр  даалганы Кадык камгалал яамызы-биле сонуургалдыг ведомстволарга бердим.  Халдавырлыг гепатит Ц-тен өлүп-хораарының бедик көргүзүглеринге удур онза хөделиишкиннерни бистен негеп турар.

Кижилерниң, ылаңгыя чаа коронавирус халдавырын эрткен аарыг кижилерниң кадыкшылын катап тургузарын хандырары – чугула айтырыг. Бо угланыышкында реабилитация дериг-херекселдеринге, амбулаторлуг болгаш стационар курлавырларга чүү херегин, тодаргай туруштарны айтырын диледим. Диспансеризацияже база кичээнгейни углаар херек. Диспансеризацияже чонну хаара тутканы - Кадык камгалал яамызының база муниципалитеттер удуртукчуларының эки ажыл-чорудулгазынга бир көргүзүг болур ужурлуг.

Эпидемиологтуг байдалды чавырылдырар кол аргаларның бирээзи – коронавируска удур тарыышкын болур.  COVID-19-ка удур тарыышкынче чонну хаар тудар талазы-биле республика мурнуку черде. Өлүм-чидиригниң санын эвээжедип, ажы-төлүвүстү, ада-иелерни айыылдан камгалап, анаа ажылдап, өөренип, дыштаныр дизе,  чаңгыс орук – шупту кызып, күжениишкиннерни үндүрүп, коллективтиг иммунитетти чедип алыр.

Кадык камгалал ажылдакчыларының орулгаларын база социал статузун бедидери кол айтырыг. Эмчилерниң акүш-ажыл төлевирин эде көөр бис. Федералдыг чазактың шиитпири-биле чаа схема 2022 чылда ажылдап эгелээр.

Оон аңгыда, республиканың көдээ суурларында эмнелге албан черлеринге ажылдап келген эмчилерге 1 миллион рубль хемчээлдиг акша төлевирлерин республика бюджединиң акша-хөреңгизинден бээр. Төлевирни кезектеп бээр: суурга ажылдап турганы беш чылдың дургузунда, чыл санында-ла 200 муң рубль акшаны алыр. Эмчи ажылдакчыларынга албан бажыңын бээр программаны уламчылаар бис. Чүгле эмчи ажылдакчыларынга эвес, а өске-даа специалистерни суурларже хаара тударынга идиг бээр хемчеглерни чаңгыс аайлаар херек. 

Эрткен улуг-хүнде Россияның Конституция хүнүн демдеглеп эрттирдивис. Ол хүнде хамаатыларның эргелериниң дугайында база ону сагыырын  эрге-чагырганың хүлээлгелери-биле хандырар деп чугаалаары чаңчыл болу берген. Ол шын.  Хамаатылар чүгле эргелерлиг эвес, а оларның хүлээлгелери бар. Чүгле күрүнениң мурнунга эвес, бир дугаарында, бодунуң, ажы-төлүнүң, бодунуң өг-бүлезиниң мурнунга. Сөөлгү неделяларның чижектери шуут коргунчуг. Өг-бүлеге өлүрүүшкүннер, каш кижиниң амы-тынын алгаш барган эзирик орук озал-ондактары. Назы четпээн уруглар мөчээн дугайында, дидиренчиг фактылар. Бистиң ниитилеливисте шупту чүве чедимчелиг эвес дээрзиниң, херечизи ол-дур.

Күш-ажыл яамызындан эгелээш, социал блоктуң ажылын эде тургузар херек деп, санап тур мен. Чүгле өг-бүле херектери-биле ажылдаар тускай структураны аңгылаарын үе негеп келген. Амыдыралдың берге байдалдарында таварышкан өг-бүлелерге дуза көргүзер хөй ажыл-чорудулгалыг төптерни организастаар талазы-биле өске регионнарның арга-дуржулгазын өөренири көөрү ажыктыг. Бо чоокку үеде эртемденнерни, эксперттерни база практиктерни хаара тутпушаан, социал ажылды экижидериниң оруктарын сайгарып чугаалажыры чугула деп санап тур мен. Бо адырга дээштиг хемчеглерни ажылдап кылыр херек.

Кижиниң эргелериниң талазы-биле бүрүн эргелиг төлээ база Уругнуң эргелериниң талазы-биле бүрүн эргелиг төлээ деп ийи аңгы албан-дужаалды тургузар дугайында шиитпирни хүлээп алдым. Чүгле ийи регионда ол ажылдарны каттыштырган, үезинде база федералдыг деңнелде кичээнгейни ынаар угландырып турганы билдинген. Бо таварылгада  камналга дугайында чугаа чорбас ужурлуг.  

Социал адыр дугайында чугаалап тура, айтырыгны деткимче хемчеглеринден-даа калбак кылдыр тургузар ужурлуг бис. Сагыш-сеткил-мөзү-бүдүш кижизидилгезинде чедир ажылдавайн турарывысты, шагда эскерип келдим. Шуптувустуң ажылынга үндезин ол болур ужурлуг, чүгле ынчан кадык ниитилелди кижизидип ап болур бис.

Россияда 2022 чылды Улусчу уран чүүлдүң база чоннарның материалдыг эвес культурлуг өнчүзүнүң чылы деп чарлаан.  Улусчу уран шеверлерниң, этнографтарның, культура ажылдакчыларының саналдарын база инициативаларын калбаа-биле өөренип көөр херек. Культурлуг сорунзаның, мастерскаяларның, өөредилге төптериниң чаа точкаларын тургузарынга дузаны көргүзер. Тыва культураның үнелиг чүүлдериниң база Тываның улусчу чаңчылдарының кадагалакчыларын  деткип, чаа салгалга бодунуң билиглерин дамчыдып бээрин хандырар ужурлуг бис.

2022 чылда улуг юбилейлер бисти манап турарын сагындырайн: национал композиторлар школазының үндезилекчизи  – Ростислав Кенденбильдиң 100 харлаар, Владимир Токаның 80 харлаар, эң ховар дээн чурукчу Надя Рушеваның база театр режиссеру Алексей Ооржактың 70 харлаар чылы. Оларның арттырып кааны өнчү салгалдарын аныяктарга таныштырар арганы бээр.

Ынчангаш чаа арга-хевирлерни дилеп, ниитилелге амгы үениң  культурлуг хөгжүлдезин эгелеп, ол дээш сагыжы аарып чоруур аныяктар каттыжылгаларын хевирлээр. «Хөөмей» делегей академиязының баазазынга чогаадыкчы өөредилге шөлчүгежи – тускай салым-чаяанныг уругларның онзагай көрүжүн сайзырадыр школаны ажыдырын саналдап тур мен.

Көдээ инфраструктураны чаартырынга «Культура» национал төлевилел улуг арга-шинекти берип турар.  Тудуг талазы-биле улуг программа боттанып турар. 2022 чылда «Спутник» микрорайонунга концерт залдыг культура хөгжүлде төвүн тудуп эгелээр.  Ийи чыл дургузунда тудар чаа төп - аныяктарның чогаадыкчы бир шөлчүгежи апаар ужурлуг.

 

Республиканың Культура яамызынга туризм хөгжүлдезиниң айтырыгларын  дамчытканы анаа эвес. Аалчылар хүлээп алырының индустриязын хөгжүдерде тускайжыттынган туризмге ынанганы дээре  - чамдык кижилерге бурунгу культура, чүс чылдарда өскерилбээн улусчу чаңчылдар, экстремалдыг дыштанылга, кижи четпес тайга-даскыл сонуургадыр болза, өскелер бистиң эмнээр шынарлыг хөлдеривиске база аржааннарывыска кадыкшылын быжыглаар күзелдиг. Оларны өөренип көргеш, тодаргай турисчи төлевилелдерни, маршруттарны база инфраструктураны чер-черлерге хевирлээр.

Тывада боттарының тура-соруу-биле спортчу бедиктерни чедип алган салым-чаяанныг аныяк спортчуларывыс дыка хөй. Оон-даа улай шимчеп, олимпийжи бедигээшти чаалап алырда, оларга таарымчалыг чогуур байдалдар херек.  Дээди чедиишкиннерлиг спортту деткиир бис.  Спорттуң олимпийжи хевирлеринге талантылыг уругларны бичиизинден белеткеп эгелээринге спортчу чыыштар эрттирер амгы үениң баазазын база республиканың спортчу школа-интернадын  тургузар төлевилелдерни белеткеп эгелээрин Спорт яамызынга дагзып тур мен.

Хүндүлүг депутаттар! Хөй-ниитиниң айыыл чок чоруу – кижилерниң  амыдырал-чуртталгазының шынарынга өзек негелдениң бирээзи деп, билир бис. Хөй-ниити корум-чурумун база кем-херек үүлгедиишкиннеринге удур ажылды хандырар программаларның болгаш даалгаларның күүселдезин кыска хуусаада анализтеп, «Айыылдыг эвес хоорай» аппарат-программа комплекстиң параметрлерин дугуржурун дүргедедип, ол ышкаш кем-херек үүлгедиишкини база арагалаашкын-биле демисежир чаа нормативтиг актыларны ажылдап кылыр даалганы  чазактың корум-чурум камгалаар блогунга берип тур мен.

Кем-херек үүлгедиишкини-биле демисежир комплекстиг хемчеглерниң шуптузун чаартып, муниципалитеттерде тодаргай чурттакчылыг черниң онзагайын көрүп, боттарының хемчеглерин немей ажылдап киирер ужурлуг.  

Элээр девискээр кылдыр боттарын чарлаан азы чарлаар деп турар суурларны деткиир мен. Чылдың түңнелдери-биле, корум-чурум үрээшкиннериниң, эзирик кем-херектерниң саны эвээжээн болза, ындыг суур хөй-ниити девискээрин чаагайжыдарынга азы суур чонунуң экономиктиг идепкейин көдүреринге 1 миллион рубль деткимчени алыр. Корум-чурум камгалалының адыры тиилекчилерни илередир тодаргай үнелелдерни ажылдаарын дагзып тур мен.

Хүндүлүг депутаттар! Экономиканың өзүлдезиниң сан-чурагайлары, бюджеттиң хемчээли, биске бот-сорулга эвези шын. Бистиң шупту хөделиишкиннеривистиң, бүгү ажылывыстың үре-түңнели - Тываның чурттакчыларының чаагай чоруун, амыдырал-чуртталгазының шынарын шын экижиткенинде болур.

Сактыр боор силер, соңгулдалар үезинде “Чаа шиитпирлер” деп кыйгырыгны салганымны. Бичии-даа, улуг-даа ажыл-херектерге чаартыкчы, чаза булгап үне бээр шиитпирлерни дилеп, тывары чугула. Хоочураан чидиг айтырыгларны шиитпирлээрде-даа, арга-мергежилдеривисти ажыдарда-даа. Чаа үнүп олурар 2022 чылды Тывада - Чаа шиитпирлерниң чылы деп чарлаанывыстың утказы ында. 

Бистиң кылыр ажыл-херектеривистиң угланыышкынарын  айыткалга бүрүнү-биле киирери болдунмас. Күрүне программаларында, республика болгаш муниципалдыг деңнелдиң өске-даа документилеринде ындыг планнар кирген болгаш ам-даа кирер.

Чер черлерде, кожууннарда, хоорай болгаш суурларда, бүдүрүлгелерде бистиң шупту планнарывыс амыдыралга боттанып турар. Муниципалитеттер удуртукчуларының ролюн онзалап демдеглекседим. Муниципалдыг амыдыралдың практиказында эң улуг болгаш чугула ажыл-херектерниң үре-түңнелдери ынчан көстүп кээр.

Политиктиг партиялар болгаш хөй-ниити организацияларының төлээлери-биле эрткен неделяда ужуражып турдум. Дыка хөй санал-оналдарны чугаалады, оларның чамдыызын өөренип көрдүвүс, а артканнарын ажылдаар бис. Тывага Политиктиг партиялар болгаш хөй-ниити организациялары-биле кады ажылдаар чөвүлелди тургузар дээн мээң саналымны партиялар база хөй-ниити шимчээшкиннериниң лидерлери  деткээн.  Бистиң шуптувуска ол ажыктыг болуру чугаажок. Эрге-чагырга, политиктиг партиялар, коммерцияга хамаарышпас организациялар төлээлериниң, идепкейлиг хамаатыларның, волонтерларның үре-түңнелдиг кады ажылдажылгазын хандырары чугула.  Информастыг, чогаадыкчы болгаш социал ужур-дузалыг өске-даа төлевилелдерни кады акшаландырар кол сорулгалыг  Хөй-ниити инициативаларын деткиир талазы-биле регион фондузун тургузар саналды деткип тур мен.  Оларның ажыл-чорудулгазын деткээн саң-хөөге хамаарышпас өске-даа аргаларны көөр бис. 

Хүндүлүг депутаттар! Эрткен неделяда Тываның Парламентизи 2022 чылда база 2024 чылга чедир планныг үеде  республика бюджедин хүлээп алган. Экономиктиг байдал ниитизи-биле нарын-даа  болза, ол социал угланыышкынныг бооп арткан. Бюджеттиң 70 хуузун социал адырның чарыгдалдарынче угландырган. Инфраструктурлуг бюджет чээлилери база чаа  инвестиция төлевилелдеринден бюджеттиң инвестиция кезээ  долдуртунар. Кожууннарга  трансферттер хемчээли көвүдээр.   

Бюджет-биле ажылдан аңгыда, хоойлужудулга болгаш күүсекчи эрге-чагырганың кады ажылдажылгазында өске-даа айтырыглар бары  шын. Тываның хөгжүлдезинче угланган ажыл-чорудулгада, Дээди болгаш тус чер Хуралдары, федералдыг органнар структуралары, улуг инвесторлар, сайгарлыкчылар, хөй-ниити болгаш шажын организациялары-биле демниг болгаш үре-түңнелдиг кады ажылдажылгага бүзүрээр мен.  Ниитилел бистен шын бодаашкынны, сырый каттыжылганы, демниг командалыг ажылды база тодаргай көскү чедиишкиннерни манап турар. Чүгле ниити күжениишкиннер, кызымак күш-ажыл-биле Тывавысты сайзыраңгай, чурттаарынга таарымчалыг регион кылып шыдаар бис.

«Дилээнин тывар, сураанын чедер” деп, чоннуң мерген сөстери бар. Эң нарын айтырыгларны шиитпирлээр аргалар тыпты бээр, чедиишкиннерни кады чедип алыр бис!

Бөгүн бо залда чыглып келген кижилерге, Тываның чурттакчыларынга болгаш аалчыларынга кел чыдар Чаа чыл-биле байыр чедирип тур мен! Аас-кежиктиг, каң кадык, чедиишкинниг база бодуңарга бүзүрелдиг болуңар! Ынчан шупту чүүлдер бүде бээр!

Кичээнгейлиг дыңнааныңар дээш, четтирдим!