"Машиналарны каяа тургузарыл?"

Машина-техникалыг чоруу­рунга, харын-даа мырыңай оларны тургузарынга Россия­ның хоорайлары колдуунда таарыштыр туттунмаан болган дээрзи, машиналар көвүдээн сөөлгү 5-10 чылдарда, билдине берген. Кызыл хоорай база ындыг. Ооң кудумчуларын кезип, машиналарны кайда, канчаар тургузуп турарын көрээлиңер.

Хоорайның төвү. Россия биле Тываның чаңгыс демнежилгезиниң 100 чыл байырлалынга белеткел үезинде ону чаартыр тудуптарга, машиналар биле пассажирлер тырлып, баскылажып турган «Азас» магазинниң, «Найырал» кино театрының мурнуу талазы хозаш кыннып, машина-балгат ында эвээжээн-даа ышкаш кындыр көстүр апарган. Шынында машиналар кайын эвээ­жээр ийик, улам көвүдеди-ле ыйнаан. «Азас» магазинниң артыы талазынга машиналар тургузар чер тудуп, Дружба биле Чүлдүм кудумчуларның төп чоогунда кезиин элээн алгыдып, аңаа машиналар тургузар черлер кылыптарга, чолаачыларга-даа, чадаг-даа кижилерге эптиг апарган. Ол-даа кончуг-ла эки-дир деп чугаалап болур. Ынчалза-даа Саглы ышкаш хову, сагыш ышкаш чү­ве кайда боор.

Кызылдың төвүнде «Га­руда» садыг бажыңының, эрги болгаш чаа рыноктар чоогунга бараалыңар, Дружба — Крас­ноармейская, Комсомольская -- Чүлдүм кудумчуларының аразында кварталдарга чедээлиңер. Мында тырылдыр тургузуп каан машиналарның аразынга «хыл сыңмастаан» деп хөөрем кижилер чугаалап болур. Бо чоок-кавыда машина-балгаттың тырлып турарының кол чылдагааны – маңаа хөй садыгжылар болгаш садып алыкчылар машиналарын тургузуп каары.

«Машиналар, кижилер ма­­­ңаа баскылашпазын дээш чүнү кылза экил?» деп айтырыгны чолаачыларга-даа, эрткен-дүшкен кижилерге-даа сал­­дывыс. Оларның бодалы, саналы мындыг.

Орлан Бегзи, чолаачы, садып алыкчы:

— Мында садыгжыларның, бараан-сараан садып ап келген кижилерниң машиналары турары чугаажок-ла болгай. Маңаа машина тургузары дыка берге, сыңмарлажып, үскүлежип каг чазып тургаш, арай деп-ле тургузар. Бо чоок-кавыда эрги-саргы бажыңнар дыка хөй-дүр. «Гаруда» садыгның артыы талазында суг болза. Төпте садыгларның, эрги болгаш чаа рыноктарның, «Гаруда» садыгның ээлери-биле хоорай чагыргазы дугуржуп, херек болза, эрге-чагырга ажыглап тургаш, оларның акша-хөреңгизин мөөңнеп, эрги бажыңнарның ээлеринге чаагайжыды туткан квартираларны садып бергеш, хосталган черге машиналар тургузар улуг черни чүге тудуп болбазыл? Күрүне биле бизнестиң кады ажылдажылгазының дугайында чугаа хөй-дүр. Ону ажыглаар аргазы чогум-на мында эвес деп бе? Садыгжыларда акша хөй-ле болгай.

Салим Биин-оол, садып алыкчы:

-- Мээң бажыңым бо-дур (хөй каът бажыңче айытты). Эрги болгаш чаа рыноктар, «Гаруда» садыг чанында машина-балгат дээрге тырып каан чүве-биле дөмей-ле. Кижилер кылаштаар тротуарларда машиналарны тургузуп, ында ыяштарны сый үстүр­­гү­леп каапкан. «Тысячи мелочей» дээр магазин турган бажыңның баарынга, Чүлдүм кудумчу талазынга машина тургузар чер кылып каан болза, дыка-ла эки ийик. Ам мында база садыг тудуп турар ышкаш. Садыглар эңдерик-тир, ону та чүге тудар чүве. Хоорайның архитекторлары та кайнаар көрүп турар. Машиналар тургузар черлерни каяа тударын олар айтып бээр ужурлуг эвес бе? Ада-иелерни эң дүвүредип турар чүве – оларның уруг-дарыы машиналарга бастырып кагбазы. Бичии ажы-төл хөй чыглыр черлерни барып көрээлиңер. Кызылдың № 7 школа чаны, Ленин кудумчузунуң эгези. № 2,7 болгаш үнү чок уруглар школалары мында турар. /ш школада, ортумаа-биле алыр болза, 1000 хире өөреникчилер өөренип-ле тур боор. Школалардан аңгыда, парк аксы – Интернациональная кудумчу, Интернацио­нальная – Щетинкин-Кравченко кудумчу кварталдарда ТКУ-нуң факультеттери, Тыва культура төвү, Ярыгин аттыг спорт комплекизи, Моолдуң төлээ чери, садыг-магазиннер дээш, өске-даа албан болгаш садыг черлери бар. Оларга ажыл-хе­рээниң аайы-биле машиналарлыг кээр кижилер хөй боору чугаажок. Эң ылаңгыя Тыва культура төвүнге концерт, чогаадыкчы кежээ болу бээрге, машиналар дыка хөй апаар. Ынчангаш бо чоок-кавыга уруг­лар, оолдарның машина-техникадан айыыл чогу кол айтырыгларның бирээзи болгу дег.

Зинаида Иванова, № 7 школада өөреникчиниң авазы:

-- Мээң уруум бо школада өөренип турар. Мында машиналар көвүдээн. Коргар-дыр мен. Бажыңым ырак эвес-даа болза, уруумну школага туда эккээр, кичээлдер соонда туда алыр-дыр мен. Бастыртып алза канчаар. №2 школаның өөреникчилери база болап чоруур. Машиналарны школалар чанынче чоокшулатпас болза эки.

Зоя Монгуш, Ленин кудумчузунда №8 бажыңның чурттакчызы:

— Бо чоок-кавыда бичии уруглар чыглыр черлер-ле хөй. № 2, 7 школалар, спорт төвү, чайгы стадион, парк дээш-ле. «Хүреш», «Совет Тываның 5 чыл» аттыг стадионнарга байырлалдар, хүреш маргылдаалары болу бээрге, машиналар шуут сыңышпас. Бо чоокта бажыңнарның девискээрлерин безин шыгырт долдур тургузуптар. /нер-кирери берге апаар. ГАИ безин күш четпес чорду ийин. Бистиң бажыңывыс буступ дүжер четкен бажың-дыр. Ону дүрген бускаш, ооң орнунга машина тургузар чер кылып каар болза, спорт комплекизинден, школалардан уруг-дарыын ап келген ада-иелерге-даа, маргылдаа көрүп келген  чонга-даа, бо чоок-кавының чурттакчыларынга-даа эптиг боор.

Сөөлгү үеде Кызыл хоорайда куда-дой эрттирер  улуг залдарны, кафелерни, столоваяларны хөйнү туткан. Оларның машиналар тургузар черлери база чок, ынчангаш аалчылар тротуарларга, чоогунда бажыңнар девискээринге машиналарны тургузуп турар. Хөй чон чыглыр мындыг черлерниң ээлеринден машиналар тургузар черлерни база тударын чүге хоорайның эрге-чагыргазы негеп болбазыл?

Кызыл хоорай хөй машиналар шимчээшкининге таарыштыр туттунмаан, кызыы кудумчуларлыг, машина тургузар черлер чок хоорай дээрзи каракка көскү. Ооң кудумчуларынга машиналар тургузарын эвээжедир, чадаг кижилер кылаштаар оруктардан машиналарны чайладыр дизе, садыг-наймаалар, эмнелгелер, албан чериниң чанынга машиналар тургузар черлерни тудар апаар-дыр. Ол дээрге берге, хөй акша-хөреңги херек ажыл. А бир эвес бөгүн­­ден ону шимчедип эгелевес болза, соң-даарта Кызылдың эрги, кызыы кудумчуларынга машиналар сыңмас апаар чыгыы. Машиналар сыңышпастай бээрге, кижилер кайылап кылаштаарыл?

Шаңгыр-оол Монгуш.

"Шын" солун

Авторнуң тырттырган чуруктары.