Ивижилерден чаа чыл байыры

Виктор Шөмбүлович Самбуу, хоочун ивижи:

— Тожу кожууннуң ивилерин совхоз үезинде-ле хүлээп алгаш, ажылдаа-ла 20 чыл чеде бердим. Ивилерим саны 40 четкен. Биске ай санында аъш-чем, идик-хеп, кывар-чаар материалдарны хуу сайгарлыкчы Алексей Чертовтуң эккеп турары дыка эки-дир. Тоора-Хемче эът-кеш дужаап, садыгланыры дыка берге. Күрүне биске бир иви дээш 1200 рубль бээринден аңгыда, өске дуза чок-тур ийин. Бо хуу сайгарлыкчының ачызы-биле чурттап турар бис. Боттарывыстың кызыл күжүвүс-биле аңнап, балыктап тургаш, акша-төгерикти ажылдап, ажы-төлүвүстү дээди өөредилге черлеринде өөредип, чурттап чоруур бис. Өөм ишти чок болган. Ийи ажы-төлдүг мен. Уругларым Кызыл хоорайда өөренип турар. Далган, шай, таакпы, үс болза-ла, биске чедер, артканын оран-таңдывыс хандырып турар. Рация чокта, суур-биле харылзаа чок. Майгыннарывыс шаараш, эргижирээн, ону чамап, чылыглап алырга безин аажок соок. Эки шынарлыг брезентиден кылган майгыннар чугула херек. Көжүп-дүжерде чиик-даа. Кыштың соогу дыңзый бээрге, бичии бажыңчыгаштарывысче көже бээр бис. Суурда чурттап турар ивижилерге бажың-балгат тутканын дыңнаар-дыр мен, а тайганың тайгазында ивижилерге чаңгыс-даа бажың тудуп бербээн. Оода-чадаарда рация биле чаа майгыннардан биске берген болза.

Кел чыдар Чаа чыл-биле тыва чонумга эң-не эки күзээшкиннерни йөрээп тур мен.

Аржаан Кызыл-оолович Бараан, 26 харлыг:
— 11 классты Адыр-Кежиг суурга дооскаш, 2004 чылдан эгелеп ивижилей бердим. Ада-иемниң арттырып каан ивилерин бо хүнде 50 чедир өстүрүп алдым. Школачы үелеримде, чүгле өөредилге үезинде суурга турар мен. Чайгы дыштанылга эгелээрге-ле, ада-ием чанынга ивилерим кадарып чайлаар мен. Бичиимден тура ивижи болур күзел ада-иемден келген. Чайгы үеде ыяш-даа чок, тас тайгаларга, аржаан чанынга майгыннарга чайлаглаар бис. Ивилерге сериин кылдыр ыяш-даа чок хөртүктүг, хадып турар тайгаларга чайлаары таарымчалыг. Күзүн, чазын ыяштыг хемнер иштинче бадып кээр бис. Кыжын Улуг-Хем кыдыында кыштагларга кээр. Чазын хар эрип, суг үерлеп турда, эң берге үе ол. Чаш анайлар төрүттүнүп келирге, 4 ай төнчүзүнде оларны сериин тайгаларже чедирип, хем кежирерде, терең сугларга, оларны чарыларга коштап, эт-херексел сугар барбаже ийи талазынга анайларны суккаш, көвүрүглер кылып тургаш, кежирер. Кежер хемнер хөй: Хараал, Хан, Серлиг дээш, бичии хемчигештер. Чазын бичии хемчигештерниң суу улгады бээр.

Берге чүүл – харылзаа чок. Рация чугула херек. Келир чылын кыдат компания «Лунсин» ырактан тыртар суургазын тургузуптар болза, ынчан телефон харылзаазы болу бээр боор. Хүн батареялары 2-3 ивижиде бар. Ону ивижилер байырлалында кожууннуң чагырга чери белек кылдыр тывыскан. Батареяларның дузазы-биле кежээлерде, суурда ышкаш чырыктыг апаар бис. Радиоприемниктен Тываның медээлерин четтикпейн манаар-дыр бис.

Ивилер өкпе аарыындан чазын аарый бээрге, оларны сыкыртып тургаш, кадык кылдыр эмнеп алыр бис. Кожуун чагыргазының мал эмчизинге чугаалаарга, эмнерни халаска бээр. Күскү үеде кадыргы, мыйытты балыктап, күзүн, кыжын аңнаар-дыр мен.

Иви бүрүзү аттарлыг болур. Мынды – кыс иви, эдер – эр иви, бичиилерин – анайлар, анайлардан улуун – таспаннар, оон улуг эр ивилерни – доңгурлар, кыс ивилерни – мындыжактар, чазап каан ивилерни чарылар дээр. Чарылар — көжерде, аңнаарда ажылдап мунар малдар-дыр.

Хуу сайгарлыкчы Алексей Анатольевич биске таарымчалыг байдалды тургузуп, тайга черже аар чүък сөөртүп эккеп турары дыка эки. Тоора-Хем, Адыр-Кежиг суурларже бадар болза, орукка үр үе болгаш аар чүък чүктээри биске шүүттүг болгаш чарыгдалдары хөй. Ол херек барааннарны, артык кезектерни дээш, чүнү-даа чагыырга, Абакандан-даа биске эккеп бээр-дир. Акша хереглей бээр болзувусса, ол бистерге акша-төгерикти чээлиге бээр.

Келир үеде ивилеримни акымга кадарткаш, бодум өг-бүле, бажың-балгат тудуп, суурже чурттаар бодалдыг мен. Тайгаже кээр кыс кижи ховар.

Yнүп орар Аът чылында ивижи өөрлеримге, малын малдап чоруур малчыннарга, бүгү тыва чонумга аас-кежикти, чедиишкиннерни, каң дег кадыкшылды күзээр-дир мен.

Эртине Викторович Балбыр, 24 харлыг:

— Ивижи акымга дузалажыры-биле школа дооскан соонда келгеш, ол-ла олчаан 5 чыл дургузунда ивилерден чарылбадым. Акымның өг-бүлези суурда. Аалда 35 иви бар. Кыжын майгыным соок, өттүр хадыыр. Ону целлофан-биле шып алырга, чылыгны үндүрбес. Соок күштелир болза, бичии бажыңчыгажымга 1 хүн дургузунда чедип, кыштаглаар бис. Көжерде, майгынны чаңгыс кошка чүдүрүп каарга, биске чиик.

Коңгулуурнуң ачызында иви малдарның кайдазын билип аар бис. Ол аң-мең база хоюзар. Мындылар төрүп эгелээрге, оларны хондур-дүндүр хайгаараар. Олар ыравас кылдыр буттарын дужаап каар. Төрүп шыдавастай бээр таварылгаларда анайны уштуп, дузалажыр апаар. Мындылар анайларын чылгап, эмзирген соонда доругуп эгелээр. Ивилер анайларын чылгап тургаш, билбейн соора берттиндир базыптар таварылгалар бар. Ол-ла үеде ыттарны албан баглаар. Чамдык ыттар бичии анайларны тудуп чиксей бээр, оларны ызырыксаар.

Анайлаашкын күзүн эдеришкенинден кончуг хамааржыр. Кызыр мал төрүвес. Эдерип каан малын катап мунмас болза эки, чүге дизе мындылар кызырап каар. Олар илдең, мыйыстары дүжүп каар. Ивилер шулун чиир. Бо малдар дыка шыдамык, чааш. Ийи шак оъттааш, тода бээр. Ивилерниң дылы агарып, мурнуку буттары бурунгаар бастынмастап, харыксырай бээр болза, аарааны ол. Аргада өзүп турар чойган картын хайындыргаш, ижиртип эмнээр.

Бир дугаар чылымда ивилерни ылгавас турган мен, чүгле бичии, мыйыстыг, дөңгүр иви дээр турган мен. Ам оларга, кижилерге дег, өөренип кагдым. Ырактан кел чорда-ла, кылажындан, арнын көргеш-ле, танып каар мен. Бисти чаңгыс өг-бүле деп болур. Мындыларны дугаарлап каан болур. Чарыларны Бора, Кара деп шолалаар.

Часкы үелерде аалче адыг келзе, ону ыттар-биле хоюзар, чорбайн туруп бээр болза, боолаар апаар. Кижиниң малы кончуг болгай. Чамдык таварылгаларда тудуп чип каан боор, адыг катап база мал чиир дээш кээп туруп бээр. Ындыг таварылгада өске черлерже көжер апаар бис.

Келир үеде ынак уругну тыпкаш, өг-бүле тудуп, тайгага узун назынымга чедир ивилерни өстүрүп, чурттаар сорулгалыг мен.

Чаа чыл дээрге аажок өөрүнчүг байырлал, ынчангаш «Шын» солуннуң номчукчуларынга ону хөглүг эрттирерин база бүгүдеге экини күзеп тур мен.

Шончалай Ховалыг

"Шын" солун