Тываның Чазаа биле федералдыг сайыттар Тываның хөгжүлдезиниң бот-тускайлаң программазын боттандырып турарының түңнелдерин чугаалажып көрген

Хуралды РФ-тиң Чазаанда Тываның куратору, Россияның экономиктиг хөгжүлде сайыды Максим Решетников, Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол удуртуп эрттирген. Регионнуң баштыңы Шолбан Кара-оол сайгарылганың чылдагаанын чугаалаан: 

«Баштайгы чылда ИПСЭР-биле ажыл регионну хөгжүдеринге база акшаландырарынга чаа арга-хевир болуп, программаның ажыктыын көргүскен деп, Максим Геннадьевич демдеглээн. Анаа практикадан көөр болза, шак ындыг ажыл-херектерни чедип алыр дээш хөй санныг бюрократчы чадаларны эртер, чижээ, төлевилелдиң бир чүүлүн өскертир апарза, адырлар яамыларындан чөпшээрелдерни ап, дугуржулгаларны негээр турган болза, ам ам шупту айтырыгларны программа иштинге шиитпирлеп, үени камнап ап, удуртуп-башкарылганың шынарын бедидиптер аргалыг апарган. 

Тыва ооң ачызында ИПСЭР төлевилелдерин боттандырарда эки темпини алган. Демир-бетон кылыглар бүдүрүлгези ажыттынган, индустриалдыг парк хевирлеттинген, тууйбу бүдүрер дериг-херекселдер садып алдынган. «Чедер» кадыкшылга-курорт комплекизинде ажылдар чоруп турар. Максим Решетников көдээниң бараан бүдүрүкчүлериниң продукциязын болбаазырадыр арганы бээр агроүлетпүр парыгын эгелээни, шын базым деп санаан. 

Ол төлевилелдер боттаныышкыны-биле чүс-чүс ажылчын олуттар тургустунарын сайыт демдеглээн. Чүгле агроүлетпүр парыгынга безин 350 кижини ажылче хаара тудар. Төлевилел бүрүзү кожууннар чурттакчыларын бүдүрүлгеже хаара тутпушаан, ажыл-биле хандырып, орулгаларны берип, чедиишкинниг үре-түңнелди көргүзер ужурлуг». 

Хуралга чүгле чедиишкиннерни эвес, а ажылга шаптыктыг болгаш федералдыг деңнелде шиитпир негеттинип турар айтырыгларны база сайгарган. 

Оларның эң чидии – энергия өртээниң улуу база электри энергиязының чедишпези деп, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол айыткан. Республика Красноярск край биле Хакасиядан бедик вольтулуг ийи шугум таварыштыр чырык энергиязын ап турар. Тывада чырык хереглекчилери кожа регионнардан элээн каш катап аар өртекти төлеп турар. Тыва бизнес ындыг улуг ылгал турда, республикадан дашкаар чижилгени тургузуп шыдавас.

Электроэнергияның өртээ ону бээр чедирген улуг “чүъктен”, хөй үе чидиргенинден улгады бээри тодараттынган. Шолбан Кара-оол ооң мурнунда-ла энерготарифтерниң аарының дугайында айтырыгны чаңгыс эвес удаа көдүрүп турган. РФ-тиң Чазак даргазы Михаил Мишустин-биле ооң дугайында база чугаалашкан соонда, РФ-тиң энергетика сайыдының деңнелинге байдалды сайгарар айтыышкын бердинген. 

Тывада электроэнергияның чедишпези шагда-ла билдингир, ылаңгыя 2010 чылда тудуг адыры шапкынчып, даг тывыжының улуг төлевилелдери ажылдап эгелээрге, ол айтырыг чидии-биле тургустунган. ТР-ниң Чылыг болгаш энергетика ямызының санааны-биле алырга, бо хүнде ам-даа 26 МВт чырык энергиязы негеттинип турар. 

Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң тускай программазында кирген төлевилелдерге, ооң иштинде чуртталга болгаш социал тудугларга дээш, амгы бо хүнде ажыглалдан хөй, 180 МВт ажыг күчүлүг чырык херек. «Шушенская» подстанциядан Туран таварты, Каа-Хем кожуунче база Кызылче бедик вольтулуг немелде чырык шугумун тудуптар болза, берге байдалдан үнүп болур деп, республиканың чазаа санап турар.

Чырыктың чедишпезин шиитпирлептер бир арга – бөгүнде бажында “Кызыл” подстанциязын эде чаартып алырында. Эде чаартылга ооң күчүзүн ийи катап улгаттырып, немей 60 ажыг МВТ-ты бээр. Росчеткилерниң планында ол төлевилел бар, ындыг болзажок ону 2025 чылда боттандырар. Эде чаартылганы элээн эртежик эгелеп алырын Тываның баштыңы саналдаан. 

Амгы үеде дизельдиг генераторлардан чырык энергиязын ап турар Тожу кожуунну электрофикастаар айтырыгны база хуралда көдүрген. Ону Иркутскиниң энергосистемазындан Ак-Сугнуң даг-болбаазырадылга комбинадынче шөйер чырык шугумун тудуп тура, чедип ап болур. Тываның Баштыңы Ак-Суг төлевилелин боттандырар «Интергео» компанияга ол ажылды саналдаан. Адырга хамаарышпас чарыгдалдарны бюджетче киирер төлевирлерге чиигелделерни компенсация кылдыр эгидип бээр болза, компания аңаа чөпшээрежип турар. 

Ындыг болзажок капитал салыышкынын камгалаар болгаш деткиир дугайында хоойлу аңаа моондактап турар. Инвестиция төлевилелдеринге дорт хамаарышпас инфраструктура объектилерин тудар болза, инвесторларга компенсация көрдүнмээнин ында айыткан. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол база «Интергео»-нуң чиңгине директору Лев Кузнецов хуралга сөстү алгаш, ук хоойлуга эдилгени саналдап киирерин сайыт Максим Решетниковтан дилээн. 

Оон аңгыда, республика чазаа биле «Интергео» Тывага, ылаңгыя Ак-Суг төлевилелинге, хуу инвесторларны хаара тударынга чуртта чаа арга-хевир – инфраструктура облигацияларын ажыглаарын саналдаан. Тожуну чырык-биле хандырарынга чырык шугумнарын болгаш подстанция тударынга 6 млрд. рубльди тускайлаары планнаттынып турар. Бир эвес Тываның облигация киирер арга-дуржулгазы боттаны бээр болза, бизнеске киржип болур янзы-бүрү социал төлевилелдер көвүдээр ужурлуг. 

Тардан чыдынында алдын тывыш чериниң башкарыкчызы, Auriant Mining швед компанияның чиңгине директору Данило Ланге энергияның чедишпезин база чугаалаан. Каа-Хем кожуунда ажылдыг компания электри шугумунуң чогундан Тывада Кара-Белдирде алдын тывыштыг ийиги бүдүрүлгези ажылын эгелевээн. «Шушенская – Туран – Мерген» бедик вольтулуг электри шугумун тудуптар болза, компания бодунуң бүдүрүлгезин чырык-биле хандырарынга 1,5 млрд. рубльди кииреринге белен. 

Республиканың Көдээ ажыл-агый яамызы дүк болбаазырадыр фабриканы таныштырган. Баш бурунгаар санаашкыннар-биле алырга, республика 1,3 муң хире хой дүгүн база чөөктү бүдүрер аргалыг. Болбаазырадылга бүдүрүлгези чогундан дүк анаа-ла октаттынып чыдар. Бот-тускайлаң программа шугуму-биле фабрика төлевилели 580 млн. рубльди алган. Ол бирги ажыл шугумун – дүктү чуп, арыглап, дыраар, шекпен, нарын пөс бүдүрер дүк бүдүрүлгезин организастаарынга чедер. Фабриканы орулгалыг аажылдадыр дизе, ийиги ээлчегни – чүңнер, пөстер болгаш өске-даа кылыглар бүдүрерин чедип алыр. Аңаа немей 600 млн. рубль херек. 

Максим Решетников бо бүгү айыттынган айтырыгларны адырлар сайыттары-биле сайгаргаш, чогуур шиитпирлерни үндүрерин аазаан. База ол ышкаш, бо чылда база катап Тывага келгеш, республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң бот-тускайлаң программазы кайы хире күүсеттинип турарынга аңгы хуралды эрттирер бодалдыын дыңнаткан.