2015 чыл – Тываның экономиктиг хөгжүлдезинге онзагай чыл болган

 Инвесторларның ажыл-агыйжы идепкейиниң ачызында республика багай эвес социал-экономиктиг чедиишкиннерлиг болганын Тываның Баштыңы Айыткалында демдеглээн. Кандыг-даа экономиктиг сан-чурагайларның артында биче болгаш ортумак бизнести төлээлээн бистиң чаңгыс чер чуртугларывыстың күш-ажылы бар деп чугаалаан:

  – 2015 чылдың кризистиг болуушкуннары турза-даа, 2014 чылдың деңнелинге хамаарыштыр регионга продукция бүдүрүлгезиниң ниити өзүлдезин 47,9 млрд. рубльге (өзүлде 6,9 хуу) чедип алган бис. Көдээ ажыл-агый продукциязының бүдүрүлгези 4 хуу көвүдээн. 

 Кол капиталга инвестициялар, чуртталга шөлүн ажыг­лалга киирери болгаш пассажирлер аргыштырылгазы эрткен чылгы деңнелге арткан. 2015 чылда көдээ ажыл-агыйны хөгжүдеринче 604, 7 млн. рубльди үндүрген, ол дээрге 2014 чылдыынга деңнээрге, 15,5 хуу хөй. 

 Мал бажы 2015 чылда 1,8 хууга өскен. Сарлыктарның, ивилерниң, тевелерниң баш саны өскен. Сыын ажыл-агыйы дүрген катап тургустунуп эгелээн. 

 Тываның экономиктиг хөгжүл­дезинге 2015 чыл онзагай чыл болган деп, хөөредиг чокка чугаалап болур. Республиканың 2025 чылга чедир социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң планын бадылаарының дугайында айтыышкынга атты Дмитрий Анатольевич Медведев салган. Россияның Чазааның хүлээп ап турар муң-муң документилериниң аразынга бо документ чүнүң-биле-даа ылгалбас ышкаш. Ынчалза-даа кайы-бир регионга хамаарыштыр нормативтиг акт кончуг чугула чүүл-дүр. Ол документ бөгүн бистиң холувуста дээрзинге аажок чоргаарланыр-дыр бис. Үстүкү эрге-чагыргаларга инвестицияларны камгалаарынга, деткимче алырынга бо документ биске даянгыыш-тыр. 

 Ол айтыышкынны хүлээп алырының мурнунда шыңгыы ажылды кылып чоруткан бис. Хөй-ниитиге билдингир ажылдардан 2013 чылда Россияның Чазааның хуралынга бистиң илеткеливис, ооң соонда Федерация Чөвүлелинге төлевилелдерни камгалап алганывысты чон билир. Федералдыг чазактың оралакчыларының деңнелинге хөй санныг ужуражыышкыннар, федералдыг яамыларның болгаш ведомстволарның удуртукчулары-биле сырый ажылдар үре-түңнелдиг болган. 

 Хөгжүлдениң планынче бистиң кол-кол инфраструктурлуг шупту төлевилелдеривис болгаш элээн хөй социал тудуг объектилери кирген. Херек кырында чедиишкиннер база бар.

  Кызыл – Чадаана аразында күштүг токтуг электри шугумун чаартыры бо чылын бүрүнү-биле доозулган. Кызыл хоорайның «Южная», «Городская» подстанцияларынга 2 трансформаторну немей тургускан. 2016 чылда чаа «Северная» подстанцияның тудуу эгелээр. Найысылалдың Улуг-Хем оң талазында районнуң сайзыралынга ол улуг ужур-дузалыг боор. 

 Шушенское – Туран – Кызыл аразынга 220 кВ электри күчүлүг шугумну тудары рес­публиканы электри энергиязы-биле хандырарын экижидер, Тожу кожуунну электрижидер арганы база бээр.

  Ак-Довурак, Шагаан-Арыг хоорайларда чылыг хандырылгазының эрги­лээн объектилерин чаартыры херек кырында ажыл-херектерже шилчээн. «Союз» корпорация бирээзи-ле шакта 50 Гкал күчүлүг 2 суг котельдарын тургузуп эгелей берген. Оларның бирээзиниң тудуунга 1,2 млрд. рубльди чарыгдаар. Бо чылын оларның дериг-херекселдерин садып алган база таваан салган. 

 «Кызыл» аэропорттуң самолеттар хонар болгаш ужуп үнер оруун чаартыры респуб­лика-биле агаар аргыжылгазында чугула төлевилел. Ону 2015-2016 чылдарда доозарын негеп турган бис, ынчалза-даа бо ажылды 2018 чылга чедир узаткан. Ындыг-даа болза, 2015 чылда федералдыг бюджеттен 292 млн. рубль инвес­тицияны ап шыдапкан бис, аэропорттуң чаартылгазы эгелээн. 

 Федералдыг бюджеттен акша-хөреңги алыр дээш демисел кончуг дүшкүүрлүг. Чижээлээрге, чурттуң шупту регионнарында аэропорттарны чаартыры негеттинип турар. Чамдык регион­нар чагыгларны чаңгыс удаа эвес кии­рип келген. Оларның аразындан 4 регионнуң чагыын хандырган, оларның аразында – бистиң. 

 Бо чылдың сентябрь 14-те Россияның Чазааның айтыышкыны-биле Кызыл – Шагаан-Арыг – Чадаана – Хандагайты – Боршоо автоорук федералдыг өнчүже шилчээн, ынчангаш федералдыг бюджеттен немелде акша-хөреңги кирип кээр. М-54 автотрассаны барыын талаже республиканың барык шупту девискээрин таварты эрттирерин 6 чыл дургузунда чедип ап келдивис. М-54-түң чаа угланыышкынын «хөгжүлдениң өзээ» деп адап тур бис. Ол ылап-ла ындыг. Республиканың 17 кожууннарының 12-зиниң девис­кээрин таварты бо магист­раль эртер, ук кожууннар экономиктиг хөгжүлдениң бир аргазын алыр. 

 База бир улуг инфраструктуралыг төлевилелди боттандырган. 1000 километр узун дурттуг волокно-оптиктиг харылзаа шугумун шөйүп доосканын чугаалап тур мен. Эки шынарлыг Интернетти ырак-узак 13 суурлар алган. Херек кырында ол дээрге сөөлгү салгалдың чаа магистральдыг харылзаалар каналдары-дыр. Бо шугумну шуудадып ажылдадыр, хереглекчи бүрүзүнге чедирер талазы-биле харылзаачыларның ажылы ам-даа хөй. 

 Республиканың хөгжүлдезиниң планынче тускай пункт кылдыр кирген ЧЭС-2 талазы-биле ажылды уламчылап турар бис.