Тываның Баштыңы 2018 чылда Тыва Республиканың Чазааның ажыл-чорудулгазының дугайында Дээди Хуралдың депутаттарынга илеткээн

«Тыва Республиканың Баштыңы – Тыва Республиканың Чазааның Даргазының статузунуң дугайында» Тыва Республиканың хоойлузу езугаар, 2018 чылда Тыва Республиканың Чазааның – дээди күүсекчи органының ажыл-чорудулгазының кол түңнелдерин силерге таныштырарын чөпшээреп көрүңер. 

Депутаттар-биле кады федералдыг удуртулганың мурнунга чаңгыс чер-чурттугларымның эки амыдырап-чурттаар болгаш чурттуң өске регионнары-биле деңге сайзырап, хөгжүүр эрге-ажыын чедип алыры-биле чорудуп келген демниг ажыл-чорудулгазы - 2018 чыл эргилделиг чыл болганын демдеглээри чугула.

Бүгү-российжи экономиктиг делгемде Тываның экономиктиг хөгжүлде айтырыгларын сайгарып, чугаалажып эгелеп турувуста-ла, республиканың социал-экономиктиг байдалын калбаа-биле өскертиптеринге моондактыг барымдаалар барын бистиң командавыс айтып турган. Ону шупту билир бис - транспорттуң, энергетиканың нарын айтырыглары болгаш чедери берге девискээрде чурттап турарывыс болуп турар. 

Мындыг бергелерни ажып эртер дээш федералдыг деңнелге ол чугула айтырыгларны тургузуп келген бис. Ажыы-биле чугаалаарга, каш удаа Москвага барып, чедип тургаш, Федералдыг Чөвүлелдиң деткимчезин алдывыс. Чурттуң Президентизи Владимир Владимирович Путин доктаамал бисти деткип келген. Бистиң чаңгыс чер-чурттуувус, Россияның Маадыры Сергей Кужугетович Шойгунуң ада сагыш човаашкынын болгаш херек кырында деткимче дузазын доктаамал көрүп чор бис.

 Россия Чазааның деткимчези-биле Россия биле Тываның каттышканының 100 чылын байырлап эрттирдивис. Бо төөгүлүг юбилей республиканың бурунгаар хөгжүлдезинге болгаш регионнуң чаартылгазынга улуг идиглиг болганы чугаажок. 

2015 чылда Тывага хамаарыштыр Федералдыг Чазак тускай айтыышкынны хүлээп алган. Ооң түңнелинде аэропорт комплекизин чаартып, самолеттар хонар, ужуп үнер шөлдү септеп, Р-52 кол автомобиль оруун шынарлыы-биле эде кылганын, аңаа федералдыг эрге-байдалды тыпсыр арганы бергенин база демдеглээр апаар. Федералдыг төптен уксаалыг мал өзүлдезинге деткимче база өскен. Чурагайлыг экономиканы хөгжүдериниң баазазы сайзырап, школалар, эмнелгелер, ФАП-тарны дүрген интеретке кожуп, харылзаалыг сывырындак-оптиктиг интернет четкизиниң харылзаазын туткан. 

2018 чылда РФ-тиң Экономиктиг хөгжүлде яамызы ТР-ниң 2030 чылга чедир социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң стратегиязын бадылаан. Ол документ тускай эртемниглерниң, эртем болгаш эксперт чөвүлелдериниң, каттыжыышкыннарының база “Тыва-2030” тускайлап организастаан шуулганга бүгү чоннуң идепкейлиг киржилгезиниң түңнели болган. Стратегтиг документини Тываның төөгүзүнде бир дугаар калбаа-биле хүлээп алган.

Хүндүлүг коллегалар!  Элээн каш чылдарның дургузунда республика экономиктиг болгаш социал байдалын турумчударындан аңгыда, нарын байдал турзажок, чамдык көргүзүглер талазы-биле өзүлдени чедип алган. 

Сөөлгү алды чылда регионнуң каттышкан продукциязының хемчээли 65 хуу өскен. Казымал байлактар тывыжының үлүү база өзүлделиг болган. 2011 чылда ол 6,2 хуу турган болза, 2017 чылдың түңнели-биле – 28 хуу четкен. Чаңгыс чер-чурттугларывыстың кызымак ажыл-ижиниң ачызында улуг инвестиция төлевилелдериниң боттаныышкынын чедип ап турар бис. Экономика болгаш социал адырда акшаландырыышкынның турум өзүлдези улуг рольду ойнаан.  

2007 чылда көдээ ажыл-агый акшаландырыышкынын көвүдедир дугайында бирги шиитпирни үндүргеш, күрүне деткимчезин 11 катап улгаттырдывыс. Эң эгезинде ол 43,6 миллион рубль турган болза, 2018 чылда – 486 миллион четкен. Ооң түңнелинде 2006 чылдан 2018 чылга чедир көдээ ажыл-агыйның каттышкан продукциязының хемчээли 2,4 катап, азы 2,5-тен 6,2 миллиард четкен. Малдың баш саны 1,6 катап өскен. Республиканың 15 муң хире чурттакчызы бөгүн бодунуң ижин көдээ ажыл-агыйы-биле холбаан. Ол дээрге Тываның чурттакчы чонунуң ниити санының 45 хуузу - Россияда эң бедик көргүзүглерниң бирээзи болур.  

Кады ажылдажылгавыстың ачызында дыка хөй адырларда ажылдың ниити көргүзүү экижип, үре-түңнелди берген. Ылаңгыя кадык камгалалы, спорт, культура, ниитилелдиң корум-чурум камгалалы, кижиниң назынынга хамаарыштыр көскү экижиишкиннер бар. Кижи назынынга хамаарыштыр алырга, Тывага эң кудуку деңнел 2004 чылда демдеглеттинип, 54 хар чедир назы-харны статистиктиг сан-чурагайлар көргүскен. Отчеттуг 2018 чылда кижилерниң ортумак хар-назыны 66,3 хар четкен. Совет үениң төнчүзүнде ортумак көргүзүгден (1990 чылда 62,5 хар) оранчок улгаткан. 2004 чылдан бээр кижилерниң назы 12,2 харга узаан. Ынчалза-даа бүгү-российжи деңнелден ам-даа куду бис. 

2018 чылдың түңнелдеринге кысказы-биле доктааптайн. Ажылчыннар болгаш специалистерниң кызымак күш-ажылының ачызында, кол макроэкономиктиг көргүзүглер талазы-биле үлетпүр бүдүрүлгезиниң индекизинге (кадар 0,2 хуу) эки шимчээшкинниг болган бис. Өзүлделиг болган адырлар: казымал байлактар тывыжы 0,9, болбаазырадылга бүдүрүлгези (1,1 хуу) өзүлделиг. Шахтерлар эки ажылы-биле чонун өөрткен, эрткен чылдыындан 18 хуу хөй, азы 1 миллион 766 муң тонна хөмүр-дашты казып тыпкан. Чиик үлетпүр катап тургустунган, пөс-таавы бүдүрүлгези 19 катап өскен. Көдээ ажыл-агый бүдүрүлгезиниң хемчээли 5,2 катап улгаткан. Бо сан-чурагайлар Сибирь федералдыг округта эки көргүзүг, бир дугаар чер-дир. Бистиң көдээ ишчилеривис, малчыннар малының баш санын көвүдеткен. 2018 чылдың түңнел көргүзүү-биле алырга, малдың баш саны 1,1 хуу азы 165,9 муң баш четкен. Хой, өшкү 8,7 хуу өзүп, азы 1 миллион 103,4 муң баш четкен. Эът, сүт, чуурга бүдүрүлгези база өскен. 

Тываның тараажыларынга 2018 чыл үре-түңнелдиг болган. Тараа дүжүдүнүң ажаалдазы 14,6 муң тонна чедип, эрткен чылга деңнээрге 2,7 катап бедээн. Республиканың ногаажылары 24 муң тонна картофельди (3,6 хуу өзүлде), 3,2 муң тонна ногааларны (20,9 хуу өзүлде) бүдүрген. 

 Хүндүлүг эштер! Бистиң республиканы кем-херек үүлгедииниң талазы-биле нарын регион деп, бо-ла чугаалай бээр. Корум-чурум камгалаар адырда чидиг айтырыглар барын миннир апаар. Ону шиитпирлээр дээш корум-чурум тудукчулары-биле кады ажылдап  турар бис. 2018 чылдың түңнелдеринден көөрге, эки бурунгаарлаашкыннар демдеглеттинген. 

 Республикада кем-херек үүлгедиглери 20,7 хуу (11668-ден 9254) кызырылган. Кижиге удур аар болгаш онза аар кем-херектер саны 11,8 хуу (2330-тен 2054) эвээжээн. Арагалаашкын-биле демиселди демнии-биле күштелдиргенинден ол чедип алдынганы чугаажок. 2018 чылда чажыт саарылгадан 53 тонна арага болгаш спирт холуксаалыг продукцияны хавырган. Спирттиг суксуннарны хоойлуга чөрүштүр садып турган садыг черлериниң 1728 садыгжызынга административтиг харыысалганы онааган. Эзирик тургаш бажыңга кем-херектер үүлгедииниң саны 30,9 хуу кызырылган, ооң иштинде өлүрүкчү херектер 22,9 хууга. Мал оорлаанының саны 26 хууга кызырылганы эки чедиишкин. Мал ажыл-агыйлыг бистиң республикага мал оору – экономиктиг чидиг айтырыг-дыр.  

Чылдың түңнелин үндүрүп тура, эң-не чидиг айтырыгларның бирээзи - ажыл чок чорукту кызырарының айтырыгларын онзалап демдеглейн. 2018 чылда ажыл чоктарның санын 18,6 хууга азы 18,8 кижи чедир кызыргаш, СФО-да Тыва мурнуку одуругже үнген. 2017 чылда 18,3 хуу турганындан, 14,8 хуу четкен. Бүдүн чартык муң ажыг ажылчын олуттарны тургузуп, 5,4 муң ажыг кижиниң күш-ажылчы керээлерин хоойлуга дүүштүр долдурган. 

Ажыл чоктарның санын кызырып, 2017 чылдың деңнелинден ортумак шалыңны 13,6 хуу өстүрзе-даа, боттуг орулганы көвүдедип шыдаваан бис. 2017 чылда чурттакчы чоннуң боттуг акша орулгазы 97,0 хуу болган болза, 2018 чылда ол деңнелде – 96,9 хууда арткан. 

Эвээш орулгалыг хамаатыларның боттуг орулгалары кызырылган. Республика Чазаа оларга дуза кадары-биле, көдээ чонну деткээн, хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерниң амыдырал деңнелин бедидер дээн элээн каш улуг төлевилелдерни боттандырып эгелээн. Төлевилелдерде 14 муң хире өг-бүлелер хаара туттунган. “Социал картофель” төлевилелде - 10271, “Социал хөмүр-даш” төлевилелде - 2482, “Инек – чемгерикчи малым” төлевилелде - 869, “Өг-бүле бүрүзүнге - дээди эртемниг уруг” төлевилелде 544 кижи киржип турар. 

 “Аныяк өг-бүлеге - кыштаг” төлевилел улуг деткимчени алган. 313 аныяк өг-бүле арат ажыл-агыйын эгелээн. Олар даанган онаалдазын күүседип шыдааннар. Ийи-Тал суурда малчыннар ажы-төлүнге школа-интернатты ажытканы кыштагжыларга өөрүнчүг болуушкун болганы чугаажок. Россияның Көдээ ажыл-агый яамызы бистиң «кыштаавысты» өске регионнарга мал ажылдыг фермер ажыл-агыйларын тургузарынга дөзевилел төлевилел кылдыр хүлээп алган.  

Хүндүлүг депутаттар! Коллегалар! Күжениишкинниг хемчеглерни чорудуп турзувусса-даа, чаңгыс чер-чурттугларывыстың амыдырал байдалын экижидер айтырыглар чыдып каап турарын миннир апаар. Шимчээшкин бар, ол эвээш болуп турар. 

2018 чылдың түңнели-биле ядыы-түреңги чоруктуң деңнелин 2 хуу кызырып, 40,1 хууда эккелген бис. Чуртта эң улуг көргүзүг. Сочиниң экономиктиг шуулганының үезинде, Тываны Россияда эң ядыы регион дээнин билир бис. Эпчок болган, ындыг болзажок, социал-экономиктиг хөгжүлдези аңгы-аңгы деңнелдиг регионнарга федералдыг деткимчени үлээриниң шагда-ла чок кылган хемчээлин база арга-хевирин тодарадырынга таарыштырган арганы ол катап “илбектеп” эккелген. 2018 чылдың түңнелдеринге даянгаш, бистиң республика билдингир чылдагааннар-биле Россия Федерациязының хожудаңгай 10 регионунуң санынче кирген, ам ону чүгле федералдыг төптен чоруткан хемчеглер дузазы-биле ажып шыдаар бис.  

Бистиң хожудаңгай байдалывыстың чылдагааннары билдингир. Ону катаптаан ажыы чок. Федерация айтырыгларывысты билир-даа болза, өске субъектилер-биле бисти деңнештиреринге дузалаар арга-хевирлерни чоокка чедир тургуспаан. Тываның экономиктиг доктаамал хөгжүлдезинге эптиг байдалдарны тургузарынга 2018 чыл дээштиг болган. Россияның Президентизиниң салган национал сорулгалары болгаш айтырыглары ол ажыл-чорудулганың күштүг шимчедикчизи болур. 

 Тывага ол дыка улуг сорулгаларны салган. Чурттакчы чоннуң түреңги байдалын ийи катап эвээжедип, каттышкан регион продуктузун ийи катап улгаттырар, 2020 чылда бизнесче инвестиция салыышкынын үш катап көвүдедип, бедик бүдүрүкчүлүг дээш, өске-даа чаа ажылчын олуттарны (2024 чылда чедир 23 муңдан эвээш эвести) ажыдар. Хамаатыларны таарымчалыг чурттаар оран-сава-биле хандырар (2024 чылга чедир 9 муң хире өг-бүлени). Чурттакчы чонга шынарлыг чурттаар хүрээлелди база бедик деңнелдиг чаагайжыткан байдалды тургузуп бээр. 2030 чылда назы-харның бүгү-российжи деңнелинче үнер (80+). 

Бо талазы-биле эки көргүзүглер бар-даа болза, 2018 чылда чединмес чоруктуң деңнели чүгле 2 хуу кызырылган. Чазак Даргазы ооң чылдагааны барымдаалыг дээрзин айыткан. Немелде деткимче чокта сорулгаларны чедип алыры болдунмас, ынчангаш бистиң республикага хамаарыштыр тускай хуралды Федералдыг Чазакка эрттирерин Дмитрий Медведев деткээн болгаш, ону март 27-де эрттирген. Россия Чазааның даргазы Тывага хамаарыштыр тодаргай даалгаларны федералдыг сайыттарга берген. Оларның «Кызыл – Курагино» демир-орук шугумун эгелээр деп шиитпирлээни – канчаар-даа аажок улуг деткимче-дир. Ол тудугну РФ-тиң экономиктиг хөгжүлде сайыды Максим Станиславович Орешкинге дааскан. 

Ажыл шалыпкын эгелээнин демдеглээр апаар. Максим Станославович Орешкин ай четпес үе эрткенде, Кызылга тус черниң болгаш федералдыг төптен келген хөй сайыттарның киржилгези-биле улуг хуралды эрттирген. 

Республика Чазаа кыска хуусаа дургузунда, 224 хемчеглер, 169 инвестиция төлевилелдери кирген Тываның 2024 чылга чедир шапкын хөгжүлдезиниң комплекстиг хемчеглерин хевирлээн. Моол болгаш Кыдатче угланган демир-орук тудуу, 500 кВТ бедик вольтулуг чырык дамчыдар шугумну тудары, экспортче углуг оруктар тудар калбак программа, социал инфраструктураны чаартыр программа, көдээ ажыл-агый бүдүрүкчүлеринге күрүне деткимчезин улгаттырары база ында кирген. 

 Россияның Чазаа национал төлевилелдерже республиканы киирерде эптиг арганы ажыглаар дээш бистиң киирген хемчеглеривисти, саналдарывысты деткээн. Национал төлевилелдер боттаныышкынынга киржилге биске күрүнеден боттуг федералдыг деткимчени болгаш элээн инвестицияларны алыр арганы  бээр. Күрүне деткимчезиниң ол механизми доктааткан чамдык негелделерге дүүшпес болганындан, биске чедип алдынмас кылдыр артып каар.

 Субсидияның 10 хевиринге херек шөлчүгештер чок болганындан, ону ап шыдавас бис. Оларга “Уруглар технопарктарын тургузар”, “Кванториум” төлевилелдер хамааржыр. 

Бюджет акша-хөреңгизи чедишпес болганындан, чижээ, социал адыр объектилерин тударынче, кадыг боктарны болбаазырадып, узуткаар, кайы хамаанчок бок төгер черлерни чок кылыр төлевилел-смета документациязы ажылдап кылдынмаан. 

 Бюджеттен дотацияны доктаамал кызырып келгенинден, республиканың школаларының 50 ажыг хуузу эргилеп-элээн, 26 хуузунга чаартылга чоруттунмаан. Көдээ суурларга 26 база хоорайга 4 чаа школалар, эвээш дизе 7 уруглар садтары херек. 

Национал төлевилелдерниң 177 трансферттерниң 97 аңгы хевиринге республика кандыг-бир чылдагаан-биле деткимчени албайн турар. 

Социал-экономиктиг хөгжүлдези чегей регионнар федералдыг деткимчени алза-даа, трансферт алыр негелде күүселдезин боттары хандырары нарын херек. Субъектилер аварийлиг чуртталга фондузундан хамаатыларны өскээр көжүрер программаны боттандырарда, төлевилел-смета документациязын ажылдап кылырын база иштики инженер четкилерин тударын боттары акшаландырар. 

Чижек кылдыр мону чугаалайн, республика девискээринге ол программаның күүселдезинче 3 млрд. 577 млн. рубль чарыгдал үнер, ооң 1 млрд. 292 млн. рубли азы 36 хуузу республиканың акша-хөреңгизи болур. Төлевилел-смета документациязын ажылдап кылыры база иштики инженер четкилерин тудары-биле катай республиканың чарыгдалдары 49 хуу чеде бээр. 

 Тыва ышкаш регионнарга кады акшаландырыышкын үлүү: национал төлевилелдерге 1 хуудан көвүдевес, а өске федералдыг программаларга 5 хуудан улгатпас болур ужурлуг дээн чурттуң удуртулгазының туружун амыдыралга дүрген киирер херек. 

Сөөлгү чылдарда көдээ ажыл-агыйынга күрүне деткимчезиниң деңнелин республика бюджединиң акша-хөреңгизи-биле элээн улгаттырганывысты эгезинде демдегледим. Ындыг болзажок, чуртта деңнелден эң эвээш болуп ол артпышаан. Ортумак российжи деңнелден 1,6 катап эвээш. 9 аңгы субсидияның чүгле чаңгызы Тывада улуг хуулуг кээп турар. Мындыг байдал биске таарышпас. 

Ынчангаш май 20-де эрткен калбак хуралдың сайгарылгазынче чидиг айтырыгларны киирген бис. Федералдыг удуртукчулар командазы, бистиң чазактың кежигүннери болгаш специалистери, сайгарлыкчылар ниитилежилгези, көдээ ажыл-агый бүдүрүкчүлери адырлар аайы-биле ужуражылгалар, секция шөлчүгештеринге чидиг айтырыгларны делгереңгей сайгарып чугаалашканнар.  

Максим Станиславович Орешкин Тываның шапкын хөгжүлдезин чедип алыр байдалдарны тургузарын хандырар  тодаргай хемчеглерни ажылдап кылыр дээн көрүүшкүннүг ажылы үре-түңнелди бээр ужурлуг. 

2025 чылга чедир Россия Федерациязының калбак хөгжүлдезиниң стратегиязын бадылааны ону боттандырар кол чылдагаанның бирээзи ол. Ук документиде Тыва онза черни ээлээн. “Социал-экономиктиг хөгжүлдениң ортумак российжи темпизин мурнаткаш, Россияның национал айыыл чок чоруун хандырар” дээн кол сорулгада, Россия Федерациязының геостратегтиг кызыгаар территорияларының даңзызынче Тываны киргени болур. 

 «Социал-экономиктиг хөгжүлде деңнели куду, экономиктиг өзүлдеде боттары курлавырлыг, чурттакчы чону эвээш база экономиктиг курлавырын көвүдедип болур девискээрлерни мурнады хөгжүдер” угланыышкын – мурнады боттандырар Стратегияның бирээзи. 

 Ындыг эрге-байдал бисте барда, бистиң республиканы шапкын хөгжүдер талазы-биле комплекстиг немелде хемчеглерни федералдыг деңнелде бадыладып алыр бүгү-ле үндезиннеривис бар. 

 Хүндүлүг коллегалар! Бо хүннерде бистиң саналдаанывыс комплекстиг хемчеглерниң пункт бүрүзүн чөпшээредир дээш, дыка чымыштыг ажыл чоруп турар. Дмитрий Анатольевич Медведев Тываның шапкын хөгжүдезинде кызыгаарлаттынган, инфраструктура байдалдарын өөренип көрбүшаан, системалыг аргаларны ажылдап кылыр талазы-биле даалгалар төлевилелин хевирлеп турарын билир бис. Россияның Чазаанга Комплекстиг немелде хемчеглерни киирер хуусаа база билдингир – бо чылдың август 1-де. Ындыг шиитпирлер дыка үнелиг. Чаңгыс чер-чурттугларывыстың сонуургалдарын быжыы-биле камгалап, стратегтиг ужур-дузалыг документини хүлээп алырын чедип алыр бис.  

Хүндүлүг депутаттар! Эрткен чылын ужуражып тура, чон камгалалының темазын, демографтыг онзагайывысты, чаштар төрүттүнерин, хөй ажы-төлдүүвүстү, ядыы-түреңги чорукту ажып эртериниң оруктарын кады дилээрин чугаалажып, тодаргай сайгарылганы кылган бис. Шапкын экономиканы  хандырар, инфраструктура кызыгаарлаашкыннарын эвээжедир, чаңгыс чер-чурттугларывыска ажылдаар, төлептиг акша-шалыңны ажылдап, өг-бүлелерин хандырарын чедип алыр дээн, кол сорулгаларны салган бис. Биче төрээн чуртувустуң кедизинде сайзыралын көөр ажы-төлүвүстүң, Тывавыстың келир үезиниң дугайында чугааны чоруткан бис.  

Ол сайгарылга соонда, республиканың Чазаа ажылдың улуг фронтузун кылганын көрүп тур силер. Чаа үе-чаданың чүгле эгези-дир ол. Ажылдап кылган комплекстиг немелде хемчеглерни федералдыг деңнелге бадыладыр талазы-биле чымыштыг ажылдар ам-даа мурнувуста. А эң кол чүүл – ону күүседири. 

Ол ажылда чугула роль - эрге-чагырганың төлээлекчи органнарынга, депутаттар корпузунга, хөй-ниити активинге онаажыр. Силер соңгукчуларыңар-биле чоок силер. Улуг тайылбыр ажылын чорудар херек. Чаңгыс чер-чурттугларывыс чаа арга-хевирлерге белен турар ужурлуг. Күш-ажыл рыногунуң чаа байдалдарын эки шиңгээдир. Күрүне деткимчезиниң кол механизмнерин, бодунуң харыысалгазын билип алыр. Чижээ, Россияның Көдээ ажыл-агый яамызы көдээ ажыл-агый кооперацияларын быжыы-биле деткиир болган. Бисте ол шимчээшкин сайзыраваан болгаш, аңаа белен эвес бис. 

Азы, орулгалыг экспорт аргаларын ажыглаар дизе, көдээ бараан бүдүрүкчүлери уксаажыдылга ажылын идепкейжидип, дүктүң шынарын экижидер апаар. 

 Улуг инвестиция төлевилелдери-биле ажылдаар дизе, дагжының, металлургтуң, демир-орукчунуң, инженерниң, экологтуң амгы мергежилдерин чедип алыр херек. Кадрлар хүрээлелин чаартыры – эрге-чагырганың кол айтырыгларының бирээзи. Шапкын хөгжүлдениң шупту комплекстиг хемчеглери база инвестиция төлевилелдериниң тодаргай даңзызы езугаар күш-ажылчы курлавырларны эде чаартыр даалганы берген турган мен. 

 Биске анаа-ла ажылчын олуттар тургузары чугула эвес, а хөй акша-шалыңныг, улуг бүдүрүлгелерни тургузары чугула. Чүгле ынчан чединмес өг-бүлелерниң саны кызырлыр. Оон аңгыда, көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелерин федералдыг деткимчениң дузазы-биле моон-даа ыңай сайзырадыры соңгаарладып болбас айтырыгларның бирээзи. 

Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң талазы-биле чаа хемчеглерни боттандырар хөй талалыг болгаш угланыышкынныг шупту ажылды муниципалдарга чарып, ол ажылда муниципалитет, суур бүрүзүнүң туружун тодарадыр херек. 

 Хүндүлүг коллегалар! Мурнувуста улуг хемчээлдиг ажылдар бисти манап турар. Дээди Хуралдың амгы составынга үре-түңнелдиг кады ажылдажылга, идепкейжи чоруу дээш четтиргенимни илереттим. Республиканың парламентизи күүсекчи эрге-чагырга органнары-биле республиканың бурунгаар хөгжүлдезинге эки өзекти салган.