Кызыл хоорайның мэри чораан Дмитрий Донгак: Тываның удуртулгазы федералдыг эрге-чагырганың мурнунга айтырыгларны идепкейлиг тургузуп турары илдең

 Дмитрий Калчанович Донгак, 2002 чылда ТР-ниң Чазааның Даргазының бирги оралакчызы, 2002-2007 чылдарда Кызыл хоорайның мэри, Кызыл хоорайның Төлээлекчилер хуралының дөрткү чыыжының депутады: 

  – Чурттуң кандыг-даа субъектизиниң чазаа, регионунуң хөгжүлдези дээш амыр эвес айтырыгларны шиитпирлээр: бир чүүлдер белени-биле болу бээр болза, чамдыкта, чедир кылыр чүүлдер эрге-чагырганың мурнунга бо-ла таварышкылаар. Бистиң республикага база ындыг. Кызыл хоорайның мэри база ТР-ниң Чазааның Даргазының оралакчызы чораан болгаш, амгы үеде найысылалдың оруктарын чаагайжытканын чедиишкин деп санаар мен. Сөөлгү чылдарда Магистральная, Калинин, Колхозная, Щетинкин-Кравченко, Кочетов, Кечил-оол, Чульдум, Бухтуев, Салчак Тока кудумчуларын септеп, чаартып, асфальтылаан. 

 2000 чылдарда хоорайның кудумчуларынга чүгле 14 светофор турган болза, ам ооң саны 50 четкен, хоорайжыларның айыыл чок чоруу хандырттынган. 

  Улуг чүъктүг транспорт чоруур ояр орукту инвесторларның акша-хөреңгизи-биле тудуп доосканын, улуг чедиишкин деп санаар мен. Тываның эрге-чагыргазы Магистральная кудумчузунда шимчээшкинни ындыг арга-биле кызырган. Хоорай ам дыштаны берген деп болур! Оон аңгыда Кызыл-Самагалтай-Эрзин угланыышкынныг М-54 федералдыг трассаны сөөлгү чылдарда септеп, калбарткан. Федералдыг акша-биле септеттинген-даа болза, олар чииги-биле келбээн – бадыткалдыг камгалап тургаш, саң-хөөнү чедип алганы ол. Республиканың мурнуу чүгүнче үш кожуунну тавараан ол орук – ам каалыма. 

  М-54 федералдыг трассаны Тываның барыын чүгүнче эде өскертирин чедип алыры ындыг белен эвес болган, ынчалза-даа республиканың эрге-чагырга органнары ону шиитпирлээн!

 Хоорайның амыдыралында 2000 чылдарның «кырган» тудуу – Тыва Республиканың Национал музейин ажыглалга кииргени база бир кайгамчык болуушкун-дур. 

 Школалар база уруглар садтары туттунуп турар: хоорайның оң талазында аварийлиг эге школаның орнунда, уруглар чырык, чылыг, чаа школаны алганнар. Бай-Хаак кудумчузунда, мурнуу микрорайонда уруглар садтарын туткан, Спутник микрорайонунда тудуг чоруп турар. Хоорайжыларның ынак дыштаныр черлери апарган объектилерге: изиг чайын безин хоккейлеп болур «Субедей» универсалдыг спорт комплекизин, чаартынган «Тываның 5 чылы» стадионун, эштир бассейнниг болгаш өске-даа ойнаар залдарлыг И. Ярыгин аттыг спорт комплекизин хамаарыштырып болур. 

 Амгы үеде Каа-Хем суурда спорткомплекизиниң тудуу кидин түлүк. Ынаар чеже хире аныяктар баарын бодап көрүңер даан! 

 Чадаана-Кызыл участогунда ЛЭП 110 тудуунче инвесторну хаара тудар дээш, республиканың чазаа улуг ажылды кылган. Чырык дамчыдылгазының ол шугумун ажыглалга киириптер болза, Кызылда чаа тудугларга болгаш туттунуп турар объектилерге дыка улуг ужур-дузалыг. 

 Амдыызында ындыг-ла улуг эвес хемчээлде-даа болза, «Эргижирээн оран-сава» федералдыг программа-биле республика үре-түңнелдиг ажылдап турар – эргижирээн болгаш озал-ондактыг оран-савадан хамаатыларны өскээр көжүрер талазы-биле айтырыг шиитпирлеттинип турар. 

  Кызыл хоорайның мэри турумда меңээ база эң-не аарышкылыг айтырыг - өскүс уругларга чурттаар черлерни, амгы үеде Кызыл хоорайда болгаш республиканың кожууннарында тудуп турары эки. А ону ажыглалга кииреринге шаптыктап турар чамдык нарын айтырыглар чоокку үеде чайлаттына бээринге бүзүрээр мен. 

 Оон аңгыда. Янзы-бүрү хемчеглер эрттирер республиканың шериг комиссариады найысылалга турган болза деп, күзээр турган бис. Ам чаа шеригкому туттунуп турар-дыр. Бистиң республиканың чурттакчылары ажылдап, албан хүлээлгезин эрттирип болур шериг кезээ Кызыл хоорайда туттунуп турар.

  Ындыг болзажок, шиитпирлээри чугула айтырыглар ам-даа бар. Хоорайның экологиязы – чидиг тема ол. Ыш кижиниң кадыынга кайы хире хоралыын билир бис, ынчангаш ону шиитпирлээри чугула. Европейжи өске чуртка болза, экологтар, хөй-ниити организациялары эрге-чагырганың бүгү деңнелинге, шуптузун тургузупкан ийик. 

 Уруглар садтарында олуттар чедишпес хевээр, школалар 2-3 ээлчегде өөренмишаан. Ынчап кээрге ургулар садтарын база школаларны ам-даа тудар апаар. Өске талазында, кожууннардан чоннуң көжүп кээрин эвээжедир талазы-биле хемчеглерни алыр херек. Чижээ, бедик эмчи дузазын көргүзеринге, шынарлыг өөредилгени уругларга бээринге байдалдарны кожууннарга тургузар.

  Кызыл хоорайның бурунгаар хөгжүлдезинге чырык база чылыг энергияларының чедишпези – моондактарны тургуспушаан. Ону дарый шиитпирлээри болдунмас деп, шупту билир. Тываның удуртулгазы федералдыг эрге-чагырганың мурнунда ол айтырыгларны идепкейлиг тургузуп турарын айтып болур.