Тываның Чазаа ТР-ниң Дээди Хуралынга 2020 чылда ажыл-чорудулгазын илеткээн

2020 чылда коронавирус пандемиязы Тывага шылгалдалыг чыл болганы, ооң-биле кады чаа базымнар кылдынганын А.Брокерт демдеглээн. Февральда халдавырны нептередип тараарын болдурбас оперативтиг штаб тургустунган. Санитар постуларын тургузуп, массалыг тестированиени чорудуп, обсервацияга covid-ке чигзинчиг кижилерни чыттырып, эмнелге албан черлерин эде дерип, кадрларга эде белеткелди чоруткан. Чаа терапия корпузун ковидке удур госпиталь кылдыр эде тургускаш, демиселдиң кол баазазы болдурган. Инфекцияның ийиги үе чадазы чоруп турда, РФ-тиң Камгалал яамызы 80 хонук иштинде хөй ажыл-чорудулгалыг медицина төвүн тутканы чаа базым болган. Дарый чоруткан хемчеглерниң ачызында аарыгны чавырылдырып, байдалды контрольга алган. Тыва бо хүнде чаа аараан кижилерниң саны-биле эң эвээш болуп, мурнуку одуругже кирген. 

Кадык камгалалының инфраструктуразы күштелген. Эмчилерге, социал ажылдакчыларга база волонтерларга деткимче төлевирер кылдыр 2 млрд. 138 млн. рубльди шилчиткен. Эмнелге албан черлеринге 743 дериг-херекселди, ооң иштинде ийи кислород станциязын база компьютер томографын саткан. Аарыг пандемияже шилчип, дүшкүүрээн-даа болза, республикада аарыырының ниити саны кызырылган. Ооң-биле чергелештир, 2019 чылга деңнээрге өлүп-хораарының деңнели 10,8 % көвүдээн. Ооң кол чылдагааны – COVID-19 база ооң уржуктары. Бичии чаштарның чок болурунуң саны кызырылган. Тываның ол талазы-биле көргүзүү Сибирьде база ортумак российжи көргүзүгге чоок. 

 Эрткен чыл чайгаар өзүлде планында эки өскерилгелиг чыл болганын демдеглээн. Сөөлгү 7 чыл иштинден эрткен чылда чаа төрүттүнген чаштарның саны көвүдээн. 2019 чылга деңнээрге, 2020 чылда республикада 6582 чаш төрүттүнген. 536 чаштар хөй. 1000 кижиге онааштыр өзүп-төрүттүнери 20,0. Тыва чайгаар өзүлде-биле регионнар рейтингизинде ийиги черде. Назы-харның узуну 67,6 хар турганындан, сөөлгү 14 чылда 9,4 хар немешкен. 

 Өг-бүле, ие-чашты база чаштарны деткииринче 6,3 млрд. рубльди угландырган. 170 муң деткимче алыкчылары 236 муң чаштарга төлевирни алган. 2019 чылга деңнээрге 2,5 муң кижи хөйге, азы 3,8 муң кижи социал керээ-биле деткимчени алган. Ажыл чок хамаатыларга 2019 чылда 1 млрд. 200 млн. рубль социал төлевирлерни төлээн, 2019 чылга деңнээрге 6 катап хөй. 2020 чылда пандемия үезинде экономиктиг бергедээшкиннер турзажок, 2091 чылга деңнээрге ядыы-түреңги чорук 3,5 хуу эвээжеп, 30,6 хуу болган. 

 Ындыг болзажок, республиканың экономиказы бүгү чуртта ышкаш пандемияның багай уржуктарынга база таварышкан. Үлетпүр бүдүрүлгези кызырылган. Үлетпүр хөмүрүнүң өртээ батканындан, республикада бир улуг хөмүр тывыкчызы – Межегейхөмүр ажылын соксаткан. 2019 чылга деңнээрге ол 3 катап эвээжеп, 1 млн. 132 муң тонна болган. 

 «Дүрген көдүрлүп хөгжүүр сорулганы мурнувуста салган бис. Ынчангаш үлетпүр бүдүрүлгезин катап тургузар ажылдар эгелээн. 2021 чылдың февральда ооң индекизи 108,2% болган» - деп, Александр Брокерт чугаалаан. 

Агроүлетпүр комплекизинде байдал чогумчалыг. Көдээ ажыл-агыйының мал адыры чедиишкиннерни көргүскен. 2021 чылдың январь 1-биле алырга, улуг бода малдың бажы 189,6 муң, хой, өшкүнүң - 1 млн. 247 муң, чылгының – 93,9 муң четкен. Шээр малдың баш саны-биле республика СФО-да мурнуку черде болза, Роосияда 5-ки черде. 

 2019 чылга деңнээрге үнүш ажыл-агыйында тарылга шөлүн 54,8 муң га чедир, азы 8% улгаттырган. Эрткен 2020 чылда 19,5 муң тонна тарааны дээрбелээн. 1 гадан ортумаа-биле 19 центнер дүжүттү ажаап алган. Республика бодунуң тараазындан далган бүдүрүлгезин эгелээн. Республиканың тудуг комплекизи ажылын шуудаткан. 3 млрд. 837,2 млн. рубльга тудуг ажылдарын чоруткан. 111 муң дөрбелчин метр чуртталга бажыңнарын туткаш, 7655 кижини ынаар көжүрген. Республика хары угда 945 объектиге тудуг ажылдарын чорудуп турган, 487-зин ажыглалче киирген болза, артканнарын бо чылын дужаар. Орук тудуунуң планы күүсеттинген. Эрткен чылын 11 кожуун девискээринде ниитизи-биле 57,5 км оруктарны тудуп, септээн. 2019 чылга деңнээрге 3, 5 катап хөй, азы 555 муң дөрбелчин метр орукту асфальтылаан. 2021 чылда Кызыл-Хая (Тыва Республика) –– Кокоря (Алтай Республика) автомобиль оруун тудуп эгелээр. Ол төлевилелче ийи чыл иштинде 300 млн. рубль инвестицияны углаар. Ук орук регионнуң орук четкизин хөгжүдүп, Алтай Республика биле Алтай край-биле аргыжылганы хандырар. 

 Транспорт адырынга пандемия салдарны база чедирген. Бир талазында авиааргыжылгада тодаргай чедиишкиннер бар. Кызыл-биле Сибирь регионнары – Красноярск, Новосибирск, Иркутск аразында, ол ышкаш Москва – Кызыл дорт рейске федералдыг программа деткимчезинден субсидия чедип алдынган. 2021 чылда Абакан – Кызыл аразынга субсидиялыг чаа маршрут ажыттынар. Кызылдың аэропорту делегей чергелиг статусту алган болгаш, амгы үеде делегей чергелиг эрттирилге пунктузун чаагайжыдар ажылдар уламчылавышаан.

 Пандемия-биле холбаштыр, автомобиль транспортунда сөөртүлге хемчээли кызырылганы демдеглеттинген. Пассажирлер аргыжылгазы 27,6%, а чүък сөөртүлгези 74,1% эвээжээн. Каа-Хем суурда электри-четки ажыл-агыйын калбаа-биле чаартканы энергетика адырында улуг болуушкун болган. Республикада бир дугаар чурагайлыг подстанцияны ажыткан, чырык хандырылгазы экижээн, аварияларны чайладыры каш катап дүргедээн. Ковид кызыгаарлаашкыннарындан когараан биче болгаш ортумак сайгарлыкчы чорук субъектилеринге кризиске удур деткимче хемчеглерин чоруткан. Сайгарлыкчыларның 60 хире хуузу, азы 4 муң ажыг субъект 987,2 млн. рубльдиң деткимчезин алган. Ооң ачызында биче экономикада чидириглерни эвээжедип шыдаан. Ындыг болзажок, 2019 чылга деңнээрге 158 санга кызырылган, азы ам 6 849 субъект бар. 

 Александр Брокерт 2024 чылга чедир Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң тускай планында кирген национал болгаш губернатор төлевилелдериниң дугайында чугаалаан. Национал төлевилелдер шугуму-биле 27 ФАП-ты туткан. 42 школада «Өзүлдениң точкалары» база «Кванториум» технопарк ажылын эгелээн. 97 школаларда чурагайлыг өөредилге хүрээлели ажылдап турар. Тес-Хем кожуунуң Ак-Эрик суурда 176 олуттуг чаа школаны тудуп, ажыглалче киирген. 6 көдээ клубтарны чаартып, хөй-ниитиниң 30 девискээрлерин чаагайжыткан. 

 Ажылдап турар 13 губернатор төлевилелдеринге 2020 чылда үш чаа – «Чаа сорук», «Эзирлер уязы”, “Албан бажыңы” төлевилелдер немешкен. “Чаа сорук” төлевилелде 69 кижи киржип турар, оларга 10 400 баш өшкү, хойну база 340 баш инектерни хүлээткен. “Эзирлерниң уязы”-биле суурларда 9 спортчу залдарын туткан. 

 Тываның индивидуалдыг хөгжүлде программазы-биле хөй ажылдар чоруп турар. Тууйбу, демир-бетон кылыглар, ыяш болбаазырадыр бүдүрүлгелерни тудуп эгелээн. Демир-бетон заводу бодунуң продукциязын үндүрүп эгелээн - 2020 чылда 29 муң куб метр демир-бетон кылыгларны бүдүрген. Кызыл хоорайда, Каа-Хем база Хову-Аксы суурларда 5 комплекстиг тудугларны дөзевилээн. Дүк бүдүрүлгезин шуудадыр ажыл тургустунган. Ол 3 муң ажыг малчыннарга немелде орулганы ажылдап алыр арганы бээр. 2020 чылда 460 олуттуг “Чедер” санаторий-курорт база дыштанылга комплекизин тудуп эгелээн. Аңаа чылда-ла 8 муң кижи дыштаныр, 100 ажыг ажылчын олуттар тургустунар. 

 Республиканың мурнунда улуг сорулгалар турарын, төлевилелдер чорудуу-биле ону боттандырарын Александр Брокерт демдеглээн. «Ындыг улуг планнарны ниитилелде турум чорук база демнежилге-биле, ол ышкаш чоннуң негелделерин болгаш чагыгларын күүседир дээш эрге-чагырганың шупту адырларында база деңнелдеринде демниг ажылдаары чугула» - деп, вице-премьер илеткээн. 

 Парламент депутаттары А.В.Брокертке элээн айтырыгларны салгаш, харыыларны алган. Депутаттар 2020 чылда чазактың ажыл-чорудулгазынга эки үнелелди берип, хоойлужудулга болгаш күүсекчи эрге-чагырга адырлары сырый кады ажылдап, Тываның Чазааның чаа удуртукчузу база командазы-биле билчилгелиг ажылдаарын күзээн.