Тывада харылзаа четкизиниң хөгжүлдези

Апрель 2-де, Чазак Бажыңынга «республикада телекоммуникация болгаш информация инфраструктураларының сайзыралының дугайында» хуралды Тываның Баштыңы Ш.В.Кара-оол башкарып эрттирген.
   Аңаа сайыттар, оларның оралакчылары, албан черлериниң удуртукчулары, хөй-ниити организацияларының болгаш харылзаа адырының ажылдакчылары киришкен. Хуралга ТР-ниң Информатизация болгаш харылзаа яамызының сайыды база харылзаа адырының удуртукчулары илеткелдерни кылган.
    Амгы үеде Интернет четкизи болгаш соталыг телефон-биле харылзажырын билбес кижи барык чок. Өске сайзыраңгай чурттарда харылзааның болгаш медээ-информация адырының бо аргазы кижи бүрүзүнүң ажыглап турары кол чүүлү апарган. Бистер база-ла олардан чыда калбайн, бичиилеп коштунуп, туттунуп чоруп олурар бис. Ооң мурнунда электроннуг ЭВМ машиналары кирип шиңгээттинген. Сайзыраза-сайзыраза, компьютер биле соталыг телефон ажыл-амыдыралга чугула херек апарган. Интернеттиң база телефоннуң кайы хире ажыктыын бичии уруглардан улуг назылыгларга чедир ам дыка эки билир.
    Хуралга ТР-ниң информатизация болгаш харылзаа сайыды О.Д.Натсак тодаргай илеткелди кылган. Ол талазы-биле бөгүнгү байдалды алырга мындыг. Республикада харылзаа четкизиниң сайзыралы сөөлгү чылдарда бедик хөгжүлдеде келген деп болур. Республиканың девискээринде амгы үеде 40 хире харылзаа четкизиниң операторлары ачы-дузазын чедирип турарлар. Оларга: «Ростелеком» ААН, «Тывасвязьинформ» ААН, «Почта России» салбыр, «МТС» ААН, «Вымпелком» ААН, «Мегафон» ААН, «ИТ СИСТЕМЫ» КХН, «РТРС» күрүнениң унитарлыг бүдүрүлгези болгаш өскелер-даа. 2013 чылда Мегафон харылзаа четкизи улам-на сайзырап, бүгү чурттакчылыг черлерге харылзаа четкилерин тургузарын планнап турар.
   Вымпелком харылзаа четкизи 2014-2015 чылдарда республиканың девискээринге Чөөн-Хемчик, Таңды болгаш Улуг-Хем кожууннарга соталыг харылзааны хандырар, 8 немелде тудугларны кылырын планнап турар.
    Енисейтелеком 2013 чылда 4 баазалыг кезекти, 6 радио четкизин планда киирген.
    Республикада стационарлыг харылзаа дузазын 30 691 кижи ажыглап турар, ол ниити сандан 459 абонентилер «Ростелеком» ААН-де, а «Тывасвязьинформ» ААН харылзаазында 30232 кижи харылзажып турар.
   143 көдээ чурттакчылыг суурлардан автомат телефон кезектериниң (оон ыңай АТК) 35-жи, тургустунган. 108 көдээ суурларда автомат телефон станциязы чок болуп турар. Чөөн-Хемчик, Бии-Хем, Улуг-Хем, Сүт-Хөл, Тес-Хем болгаш Эрзин кожууннарның төптеринде автомат телефон кезээ бар. Тере-Хөл кожуунда кандыг-даа телефон харылзаазы чок.
    Бистиң республикада соталыг телефон харылзаазы дыка эки сайзырап турар. Соталыг харылзаага дараазында компаниялар ачы-дузаны көргүзүп турар: «МТС» ААН, «ВымпелКоммуникация» ААН, «Мегафон» ААН болгаш «Енисейтелеком» ХАН. Амгы үеде соталыг харылзаа 118 көдээ суурларда хаара туттунган. Ырак-узак көдээ суурларда соталыг телефон тургустунмаан, айтырыгны дарый шиитпирлээр талазы-биле чугаа чоруп турар.
    Республикада 26998 өреге азы, чурттакчы чоннуң 32,5 хуузу Интернет четкизин ажыглап турар. А 2010 чылда Интернетке 15,3 хуу өреге коштунган турган. Амга чедир дыка эки сайзыралды алган. Интернет четкизин республика девискээринде 7 компания харыылап турар. Интернетте Тываның ажыл-амыдыралы-биле холбашкан сайттар эвээш эвес. Массалыг чепсектерге хамааржырлары-даа бар, кандыг-бир албан черлериниң медээ-информация дамчыдар четкилери база хөй. А боттарының бичии-бичии «четкижигештерин» ээремчик дузаа дег кожуп алганнары арбын. Интернетте сайттарның амы-хууда херек бүдүрүп алырынга, ажыл-агыйга-даа дузазы улуг. Республиканың телекоммуникация инфраструктураларының сайзыралының кол-кол көөр айтырыглары база бар. Транспорт харылзаа четкизин тургузары, көдээ черлерге инфраструктураны сайзырадыры, орук инфраструктуразын калбартыры болгаш информация системазын нептередир сорулгалыг айтырыглар эвээш эвес.
    Интернет сайттары. Тывавыста янзы-бүрү чаданың албан черлериниң кол херээ – республиканың чурттакчы чонунга дуза чедирери. Ынчангаш албан черлериниң Интернет сайттарында медээ-информация чонга ажыктыг чүүлдер-биле долдунган. Ол сайттардан номчуп, билип алыр аргавыс бар. Чазактың албан-езузунуң сайтызы (govtuva.ru), (tuvaonline.ru) бо сайттардан яамыларның хүн бүрүде ажылының дугайында көрүп, номчуп болур. Оон-даа өске ажыл-агыйжы сайттарже медээлер кирип турар. Интернет четкизинде сайттарның ужур-дузазы эки.
   Хуралдың хүн айтырыынга хамаарыштыр санал-оналдарны дыңнааш, республикада телекоммуникация болгаш информация инфраструктураларының сайзыралы моон-даа соңгаар хөгжүүр дээрзин онзалап демдеглевишаан, ажыл-херектерде чедир шиитпирлеттинмейн турар айтырыгларны дарый тодарадырын Чазак Баштыңы Шолбан Валерьевич айыткан. Тывага харылзаа четкизиниң сайзыралы — бурунгаар хөгжүлдениң чадазында.

Анисья Тюлюш.
А-Х. Апыкааның тырттырган чуруктары.

"Шын" солун