Тыва Республиканың Баштыңының Тыва Республиканың Дээди Хуралынга (парламентизинге) 2024 чылда республикада ажыл-херектерниң байдалының база иштики политика дугайында АЙЫТКАЛЫ

19.01.2024

Хүндүлүг эштер, бөгүн православ чүдүлгелиг чонга онзагай хүн. Ону ажыглап, чырыткылыг Крещение байырлалы-биле чаңгыс чер чурттугларымга байыр чедирип тур мен.

  Хүндүлүг Каң-оол Тимурович!
Хүндүлүг депутаттар, күрүне эргелеп-башкарылга болгаш тус чер бот-башкарылга органнарының, эртемниң, культураның, ажыл-агыйжы бөлүктерниң төлээлери! Хүндүлүг чаңгыс чер чурттугларым!

Тыва Республиканың Үндезин Хоойлузунуң негелделери езугаар 2024 чылда республикада ажыл-херектер байдалының база иштики политиканың мурнады боттандырар угланыышкыннарының дугайында Айыткалымны таныштырайн. 

Бүгү чуртка эрткен чыл алыс шынның тодарадыышкынының чылы болган. Бүгү Россияның чону ышкаш, Тываның чурттакчылары амгы үениң кыжаныгларынга удур туржуп шыдаар боттарының бир демниин көргүзүп, российжи шериглерниң база камгалал-үлетпүр комплекизиниң күчү-күжүн, экономиканы быжыглап, өстүржүп шыдаар аргалыын көргүскен. Чуртувустуң база бистиң лидеривис – Президент Владимир Владимирович Путинге чоргааралывыс улгаткан. 

2023 чылда Айыткалымда доктааткан даалгаларым ниитизи-биле күүсеттингенин, а үр хуусаалыг чамдык айтырыглар идепкейжи ажылда дээрзин демдеглейн. 

Республика Баштыңының Айыткалында даалгаларны боттандырарынче угланган Тываның чаа хоойлуларын хүлээп, амгы хоойлужудулгаларны идепкейлиг ажыглаарынга Дээди Хуралдың депутаттары улуг ажылды чорутканын демдеглээр апаар. 

Тывада Чоннуң чаңгыс эп-сеткилиниң чылы амгы үениң чаа кыйгылары-биле демиселде ниитилелдиң чаңгыс демнииниң кайгамчык үлегерин көргүскен. Тываның чурттакчыларының сырый каттыжылгазы тускай шериг операциязының киржикчилеринге болгаш оларның өг-бүлелеринге ачы-дуза чыылдазында онзаланып көстүп келген. Чуртта эң хөй автоколоннаны – 40 ажыг автомобильдерни фронтуже Тыва чоруткан. Ол сан-чурагай ам-даа немежип турар. Бистиң сайгарлыкчыларывыстың база улуг бизнес тургузугларының быжыг деткимчези ышкаш, көдээ суурларывыста чоннуң идепкейжи чоруу улуг хүндүткелге төлептиг. 

Фронтуга, бистиң хоочуннарывыска, назылап кыраан кижилерге дузалажып, улуг хемчеглерни эрттиришкен бистиң хөй-ниитичилеривистиң болгаш волонтерларывыстың улуг отрядынга өөрүп четтириишкинниң онзагай сөстерин дамчыдайн. Силерниң идепкейжи хамааты туружуңар, езулуг патриотчу чорууңар республиканың болгаш бүгү чурттуң хөгжүлдезинге быжыг үндезин болган. 

Дузаламчыны адрестеп эгелээнивистен, ооң чедирилгези экижээн. Россияның Президентизиниң инициативазы-биле тургустунган «Ада-чурт камгалакчылары» фондунуң регионалдыг филиалы Тывада ажыттынган. Дайынчы чаңгыс чер чурттугларывыс база оларның өг-бүлелери-биле ажылды «чаңгыс соңга» таварыштыр тургускан. 

Республикада бистиң шериг албанныгларывыска хөй санныг социал деткимче хемчеглерин доктааткан. Деткимчениң база бир хевири – чаа чуртталга комплекстеринден квартираларны чиигеткен өртекке садып алыр арганы ажылдап кылып тур бис. Тудуг компаниялары бистиң камгалакчыларывысты деткииринге беленин дыңнаткан. Бо-ла бүгү деткимче хемчеглерин чаңгыс аайлаан республика хоойлузунга киирип, быжыглаар айтырыгны өөренип көрүп турар бис. 

Чаңгыс чер чурттугларывыстың маадырлыг чоруун мөңгежидер дээш хөй ажылдар боттанып турар. Маадырларның партазын өөредилге албан черлеринде салып, мемориалдыг самбыраларны болгаш стендилерни азып, патриотчу ажылдар эртип турар. Ада-чуртун эрес-дидим камгалажып чорааш, ээп чанып келбээн маадырларвыс чүректеривиске кезээ мөңгеде артар. Ынчангаш оларны сактып каалыңар. 

  Хүндүлүг эштер!
Бистиң 55-ки аңгы мотоадыгжы бригадавыска «гвардейжи» деп хүндүлүг атты тывысканын билир силер. Бистиң чаңгыс чер чурттугларывыстың эрес-дидим чоруунга база ат-алдарынга мындыг бедик үнелелди бергени дээш, Дээди кол командылакчы Владимир Владимирович Путинге, камгалал сайыды, Россияның Маадыры Сергей Кужугетович Шойгуга бүгү Тываның мурнундан четтиргенивисти илереттивис. 

Бөгүн мында келген тускай шериг операциязының киржикчилеринге байыр чедирип тур мен! Россия Федерациязының Маадыры Мерген Донгак, дайынчы хөделиишкиннер хоочуннарының ассоциация даргазы Монге Тагба база ол ышкаш Россия Федерациязының Президентизи Владимир Владимирович Путинниң бодундан дайынчы ачы-хавыяазы дээш шаңнал чепсекти болгаш күрүне баштыңының штандарт тускай демдээн алган Азият Кужугет бистиң-биле кады, мында. 

    Хүндүлүг коллегалар!
Эрткен чылын экономикада күрүне программаларын болгаш төлевилелдерин боттандырар талазы-биле айыттынган социал көргүзүглерниң, сорулгаларның болгаш айтырыгларның турум чоруун хандырарынче шупту күжүвүстү угландырган бис. 

Амгы үеде ажылдап турарывыс Чазак Отчедунга социал-экономиктиг хөгжүлдениң түңнелдерин делгереңгей таныштырар бис. Ам элээн каш кыска түңнелдерни таныштырайн. 

Кол экономиктиг көргүзүглер ниитизи-биле эки. Бүдүрүлге күчүзү хөгжүп турар. Бот-тускайлаң программа боттанылгазы-биле туткан чаа бүдүрүлгелерниң, тудуг индустриязының ачызында, болбаазырадылга үлетпүрүнде продукцияның болгаш регионалдыг каттышкан продуктунуң хемчээли өскен. 

Аграрлыг сектор бурунгаарлап хөгжээн. Үнүш ажыл-агыйында эки көргүзүглер чедип алдынган. Ажылдарны мехнизастаар дээш сөөлгү ийи чылда 50 санныг көдээ ажыл-агый техниказын садып алган. Ук адырның техниктиг чепсеглээшкинин ам-даа уламчылаар бис. 

Ажаап алган дүжүттү кадагалап арттырар дээш, тараа шыгжаар черлер тудар төлевилелдерни боттандырып турар. Кызыл кожуунда болбаазырадылга шугуму-биле туткан ногаа шыгжаар улуг черниң ажылынга стартты декабрьда бердивис. Ол ажыл-агый тус черниң чиг эдинден консервалаан ногаа продукциязын бо чылын үндүрүп эгелээр. 

Мал ажыл-агыйында байдал турум. Тапталып каан, үре-түңнел чок бүдүрүлгелерден үнүп, көдээ ажыл-агый бүдүрүлгезин көвүдедир чаа шиитпирлерни дилеп тывар херек. Ылаңгыя мал чеминиң бүдүрүлгезинче онза кичээгейни салыр. Мал чеминиң магадылалдыг курлавырын тургузуп, ооң шынарын экижидер. Бо чылын суггаттыг участоктарга хөй чылдыг сигеннерни тарып эгелээри чугула. Инвесторларның саналдааны – рапсты тарыыр дээн база бир угланыышкынны эгелээрин сүмелеп тур мен. Инвесторлар-биле ол төлевилелди ажылдап кылыр даалганы Көдээ ажыл-агый яамызынга бердим. 

Алызында кедилиг база бир төлевилел – белоктуг чемнер бүдүрүлгезинде. Амгы үеде хөй октаттынып турар ажыглал чок алгы-кештен белоктуг сыроворотканы бүдүргеш, дириг амытаннарның бүдүн чылда ажыглаар чеминге биологтуг немелде кылдыр хандырары – төлевилелдиң кол сорулгазы. Ол даалганы Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызынга дагзып тур мен. 

Кызыл хоорайда эът болгаш балык болбаазырадыр цех эрткен айда ажыглалче кирген. Шак ындыг бүдүрүлге Мөңгүн-Тайга кожуунда чедиишкинниг ажылдап турар. Бо чылын Кызыл кожуунга үшкү цехти ажыдар бис. Балык курлавырын элээн ажыглаар дээш, балык ыштаар, консервалаар база өске-даа аргаларны нептередир. Балык продукциязының санын көвүдедип, чурттакчы чонга ооң чедингирин хандырары – бистиң сорулгавыс. 

Белорусс партнерлар-биле дугуржулга керээлери езугаар, мал эмнери, бойдус байлаандан продукция бүдүрер технологиялар хандырылгазының талазы-биле Тывага сонуурганчыг болгаш ажыктыг саналдарны көрүп турар бис.   

Көдээ ажыл-агый яамызы ажыл-чорудулганың шупту угланыышкыннарынче амгы үениң информастыг технологияларын киирип, бодунуң ажылын эде тургузары чугула. Көдээ ажыл-агый бүдүрүкчүлеринге субсидиялар болгаш грантыларны үлеп хуваарда, конкурс чорудуунуң ажык-чарлыын хандырып база коррупциялыг хөделиишкиннерни болдурбас дээш, херек документилер чыылдазын чүгле хөй ажыл-чорудулгалыг төптер таварыштыр организастаарын дагзып тур мен. 

Хүндүлүг коллегалар!
Республиканың Чазаа бюджеттен дашкаар инвестицияларны хаара тудар дээш улуг күжениишкиннерни салып турар. Бо чылдың июльга чедер чиигелделиг ипотека программазы боттанып эгелээрге, чуртталга тудуун тударының база ону ажыглалче киирериниң хемчээли көзүлдүр-ле өскен. Кижиге эң кол чүүл – бажының кырынга дээвиирлиг болуру, ынчангаш ол айтырыг-биле ам-даа ажылдаар бис. Программаны узадыр айтырыгны ажылдап кылырын Тудуг яамызынга, Экономика яамызынга, өске-даа сонуургалдыг органнарга дагзып тур мен. 

Кызыл хоорайда туттунуп турар үш чаа микрорайоннарга немей, Кызыл хоорайда Московский микрорайону, Спутник микрорайонда 3-кү база 4-кү кварталдар, Каа-Хем суурда Преображенский районунда чуртталга тудуглары, Сукпак суурда Юбилейный комплекстиг чуртталга тудугларының чаа төлевилелдери бо чылын эгелээр. Тудугжуларга кол негелде – объектилерни дүрген болгаш шынарлыг тудуп, үре-түңнелди көргүзер. 

Чуртталга-коммунал ажыл-агыйының чаартылгазы кол айтырыг бооп артпышаан. Бөгүнде коммуналдыг инфраструктура объектилериниң 70 ажыг хуузу эргижиреп элээн. Эрткен чылда эгелээн тускай регионалдыг программа-биле амгы үеде 4 улуг объектиде ажылдар чоруп турар, 6 муниципалдыг тургузуглар девискээринде ижер арыг суг хандырар 7 объектини 2030 чылга чедир тудуп, септээри планнаттынган. Тудуг комплекизиниң чаа стратегиязы езугаар модернизация программазын идепкейжидерин адырның куратору вице-премьерге даастым. 

Россияның Чазаа Каа-Хем суурга канализация коллекторун тудар дугайында бистиң саналывысты деткээн. Ол чуртталга бажыңнарын болгаш социал объектилерни чаагайжыдырын магадылап, чаа микрорайоннарның кол инженерлиг инфраструктуразы апаар. 

Сөөлгү ийи чылда амгы үениң коммуналдыг 67 техниказын садып алган. Оларның санын ам-даа көвүдедир бис. 

«Көдээ девискээрлерниң комплекстиг хөгжүлдези» федералдыг программа-биле ажылывыс идепкейжээн. 

Тус чер бот-башкарылга органнары республика Чазааның экономика адыры-биле кады көдээ черлерни хөгжүдериниң үр хуусаалыг планнарын ажылдап доозар ужурлуг. Ол ажылче депутаттар болгаш эксперттерниң каттыжып кирерин диледим. «Көдээ девискээрлерге транспорт инфраструктуразын хөгжүдери» федералдыг төлевилелге Тываның киржир аргазын республиканың Орук-транспорт яамызы дилеп тывар ужурлуг. 

Эрткен чыл эң эки көргүзүглерни берген: сайгарлыкчы чорук субъектилериниң база оларның ажылдакчыларның саны 2 муң кижиге өскен. Республикада биче болгаш ортумак сайгарлыкчы чорук адырында хаара туттунган кижилерниң саны үш чыл иштинде 2 катап өскен болгаш, 32 муң кижи ажа берген. Өзүлдениң темпизи-биле, Сибирь регионнарның аразында Тыва эң эки көргүзүглүг. Тываның сайгарлыкчы чорукту сайзырадыр чаңгыс аай төвүн тургузар дээн саналга каттыжып тур мен. 

  Хүндүлүг депутаттар!
Тываның хөгжүлдезинге чурттуң Президентизиниң, парламент структураларының, Россияның федералдыг чазааның деткимчезин доктаамал ап турарывысты демдеглексеп тур мен. Владимир Владимирович Путинниң даалгазы-биле республикада чаа үениң школаларын тудуп турар. Декабрьда ийи школаның тудуу доозулган, ам оларны ажыдарынга белеткел ажылдары чоруп турар. Оон өске ийи школаның уруглар, оолдары сентябрь 1-де парталар артынга олуруптарлар. Чыл төнчүзүнге чедир чеди ниити өөредилге черлериниң тудуун доозар деп, эң улуг сорулга мурнувуста салдынган. Бистиң республикавыста канчаар-даа аажок улуг болуушкуннар. 

Тываның янзы-бүрү социал-экономиктиг айтырыгларын шиитпирлежиринге хууда киржилгези дээш бистиң чаңгыс чер чуртуувус, камгалал сайыды Сергей Кужугетович Шойгуга, Валентина Ивановна Матвиенкога четтиргенивисти илереттивис. Федерация Чөвүлелиниң социал политика комитединиң кежигүннериниң республикага эрттирген үнүүшкүннүң хуралының түңнелдери-биле чиге тургустунган саналдарны Россияның Чазаанче киирген. 

Федералдыг чазак Тываның үлетпүр болгаш социал объектилерин чырык-биле хандырарының комплекстиг планын боттандырарынга идепкейлиг үделгени чорудуп турар. 

Кадык камгалал сайыды Михаил Альбертович Мурашко Россияның бедик мергежилдиг специалистеринден тургустунган улуг командазы-биле Тывага кээп чорааш, дыка улуг дузаны көргүскен. 

Россияның Тудуг яамызы, Дом.РФ корпорация, Саң-хөө яамызы Тывага чиигелделиг ипотека чээлизиниң программазын ажылдадырынга болдунар-ла чүүлдерниң шуптузун кылган. 

  Хүндүлүг коллегалар!
Эрткен дөрт чылда социал-экономиктиг хөгжүлдениң бот-тускайлаң программазының күүселдези чүгле эки үре-түңнелдерни көргүскен. Социал-экономиктиг хөгжүлдениң бот-тускайлаң программазынче федералдыг бюджеттен 4 млрд рубль хемчээлдиг ниити акшаландырыышкынны үндүрген. Бюджеттен дашкаар 16 млрд ажыг рубль инвестицияларны төлевилелдер үделгези-биле хаара туткан. 

Программа күүселдези-биле тууйбу болгаш демир-бетон кылыгларын бүдүрер шугумну модернизастаан, ыяш болбаазырадылгазының, тудуг материалдарын бүдүрериниң үүрмектеп-аңгылаар комплекизин туткан. Ийиги чиг эттен калбак резина бүдүрүлгези ажылдап эгелээн. Бо чылын демир-бетондан калбак ханалар бүдүрер чаа объектини тудары планнаттынган. Дүктүң бирги болбаазырадылга цегин ажылдадыр дээш күжениишкиннерни салыр херек. Ооң чиг эди бар – эрткен чылын 600 муң ажыг тонна дүк чыгдынган. Бүрүнү-биле чаарттынган «Чедер» курорт бо чайын ажыттынып, кадыкшылын быжыглап эмнедир чонну чоорту хүлээп эгелээр. Кадык камгалал яамызы боттарының аарыг кижилерин чаартынган санаторийге чедир эмнедир кылдыр чорудуп эгелээр. Ол ышкаш бирги ээлчегде тускай шериг опреациязының киржикчилеринге реабилитация ачы-дузазын чедирер.   

Республиканың Чазаа 2030 чылга чедир бот-тускайлаң программаны узадыр дугайында саналды федералдыг төпче киирген, ол үндезин дөстүг болганындан, ындыг шиитпир хүлээп алдынарынга бүзүрээр мен. 

Идепкейжи ажылдашканывыс, 2035 чылга чедир Сибирь федералдыг округ регионнарының хөгжүлде стратегиязын бадылааны – эрткен чылдың чугула болуушкуну болган. Сибирьниң хөгжүлде стратегиязында Тывага хамааржыр 31 хемчег, ооң иштинде даг-тывыжының 11 улуг инвестиция төлевилелдери кирген. 

«Ростехтиң» структуралары Тастыгның литий чыдынын шиңгээдип эгелээн. Алызы барып ол бүдүрүлге база ооң каттыжылгазында бүдүрүлгелер бир бүдүн чартык муң ажыг ажылчын олуттарны тургузуп, чылдың-на республика бюджединче 1 млрд рубльди киирерин хандырар. Чоокта чаа «Ростех» корпорацияның адындан эмульсиялыг частыр бүдүмелдер кезектериниң бедик технологиялыг чаа бүдүрүлгезин ажыткан бис. Даг-тывыш секторунда улуг инвестиция төлевилелдерин боттандырарынга өзек элементиниң бирээзи ол апаар. 

  Кызыл хоорай «Арыг агаар» федералдыг төлевилелдиң киржикчилер санынче кирген, ындыг болзажок найысылалдың агаарынга Каа-Хем суурнуң хуу бажыңнарының ыжы улуг салдарны чедирип турар. Тываның чурттакчыларының талазындан ол адырда айтырыглар хөй. Хуу өрегелерни база биче котельнаяларны шоолуг ышталдырбас амгы үениң котлоагрегаттары-биле чепсеглээр комплекстиг программаны ажылдап кылыр хемчегни Сибирьниң Стратегиязынче киирери, биске дыка херек. Кызыл чоок-кавызынче хөөлүг ышты үндүрерин ол эвээжедири магат чок. 

Чаа автомобиль, демир-орук база авиа угланыышкыннарлыг Тыва Республиканы таварты чурттар аразының Россия – Моол – Кыдат транспорт коридорун Сибирьниң Стратегиязынче кииргени онза ужур-уткалыг деп санап турар мен. 

  Россияның Президентизи Владимир Владимирович Путин 4-кү Демир-орукчулар съездизинде Чөөк чүк полигонун мурнады хөгжүдерин айтып, Төп Сибирьден демир-орук маршрудун хевирлээринге даштыкы партнерлар-биле ажылдаары чугула деп демдеглээн. Россияның Президентизиниң Төп-Евразия демир-орук коридорунуң талазы-биле даалгазын күүседирде, оруктуң чаа хевирин бурунгаарладыр ажылды күштелдирер апаар. 

Кызылдың аэропортунга улуг авиакомпанияларның элээн ишкир судноларын хүлээп эгелээрин бо чылда планнаан бис. Россияның Транспорт яамызы биле Россияның Кызыгаар тудуу күрүне кызыгаарын эртер чүък-пассажир агаар эрттирилге пунктузунуң техниктиг чепсеглээшкинин дооскан. Ам бирги ээлчегде, керээ езугаар Кызыл – Улан-Батор авиарейстерин шенеп ужудар арга бар. Оон Кызыл – Урумчи чурттар аразының рейзин организастаарынга чөпшээрел документилерни долдурар ажылдарны эгелээр бис. 

Чаа туттунуп турар «Хандагайты» чурттар аразының эрттирилге пунктузунуң автомобиль коридорунче сонуургалды күштелдирер дээш, инвесторларга үндүрүг чиигелделерлиг онза экономиктиг зонаны ооң чоогунга тудар. Россияның Экономиктиг сайзырал яамызынче ол чагыгны киирген бис. Кол киржикчилер шилиттинген. 

Абаза – Ак-Довурак автомобиль оруун чогуур байдалче кииреринге акшаландырыышкын дөстерин шиитпирлээр ажылды федералдыг ведомстволарга ам-даа уламчылаар бис. Ол орук бистиң республика девискээри таварты Россиядан Моолче, оон улаштыр Кыдатче чурттар аразының автомобиль коридорунуң чугула кезээ апаар. 

Үлетпүр болгаш социал адырларда инвестиция төлевилелдериниң энергия хандырылгазының комплекстиг планының күүселдези-биле бедик вольтулуг чырык дамчыдар «Туран-Туманная» шугум чагыларының 40 ажыг хуузун тургускан, чырык удазыннарын шөйүп эгелээн. Ак-Суг чыдынынга чедир ЛЭП тудуу чаа чылга чедир доостур ужурлуг. Ынчан даг-болбаазырадылга тудуу эгелеп, Тожу кожуун чырыкка коштунар. Чырык дамчыдар шугум тудуунга хамааржыр айтырыгларны Росчеткилер-биле кады шалыпкын шиитпирлеп турар бис. 

Кижиниң ажыл-чорудулгазының бүгү-ле адырларында кылымал интеллект дыка хереглелдиг апарган. «Медээлер экономиказы» национал төлевилел-биле чаа федералдыг төлевилелди ажылдаткан. Федералдыг төптүң республиканың күүсекчи эрге-чагырга органнары-биле кады хүлээп алган шиитпирлеринге даянгаш, Тыва Республикада экономика, социал адыр болгаш күрүне эргелеп-башкарылгазының кол адырларынга чурагайлыг трансформациязының чаа стратегиязын ажылдап кылыр даалганы Чурагайлыг сайзырал яамызынга дагзып тур мен. Өөредилге яамызы СберУниверситет база Школа21 дээн ышкаш, мурнакчы чургайлыг өөредилге төлевилелдеринге Тываның киржир аргаларын ажылдап кылыр ужурлуг. 

Улуг төлевилелдерниң артында удуртулганың федералдыг органнары, эртем болгаш төлевилел организациялары, ада-чурттуң болгаш даштыкы инвесторлар-биле доктаамал дилээшкиннер, сайгарылгалыг ажылдар барын билир силер. Ынчангаш Сибирь Стратегиязының боттаныышкыны-биле бо чайын XXI чүс чылда Тываның хөгжүлдезинге тураскааткан эртем-практиктиг конференцияны эрттирери планнаттынган. Ол хемчег федералдыг структуралар-биле бистиң хөделиишкиннеривисти дүүштүрүп, Россияның башкарыкчы эртем организациялары-биле удур-дедир харылзаавысты сайзыраңгайжыдар ужурлуг. 

  Хүндүлүг коллегалар!
Президентиниң инициативазы-биле эгелээн национал төлевилелдер ачызында, чаа социал инфраструктураны тудар улуг ажылды бөгүн чорудуп турар бис. Кадык камгалал системазының шупту оран-саваларының 40 ажыг хуузу чаартынган, чаа ФАП-тар болгаш эмнелге амбулаторияларын тутканындан көдээде медицина өскерилген. Капитал септелге программазы-биле ниити өөредилгениң 40 школазы бүрүн чаартынган. 

Назы четпээннер өөредилгезиниң 29 объектизи: 8 чаа уруглар садтары, 21 немелде тудуглар боттарының эжиин ажыткан, үш муң ажыг уругну немей хүлээп алган. 36 чаа культура объектилери, 110 спортчу тудуглар, 131 чаагайжыттынган хөй-ниити девискээрлери ажыглалче кирген. Дүрген дамчыыр интернетке кол социал объектилерни кошкан – бо хемчеглер президентиниң национал болгаш Тываның губернатор төлевилелдериниң чүгле кезек чамдыызы-дыр. 

Республика Чазааның дыка хөй шиитпирлери чурттакчы чондан кирген санал-оналдарга болгаш дилеглерге даянгаш тургускан Улусчу программа күүселдезинче угланган. «Социал хөмүр», «Улусчу картофель», «Сорунза», «Кадыкшыл маршруду» губернатор төлевилелдерин ам-даа уламчылаар бис. 

Бо чылдың бюджединде 20 чаа пассажир автобустарын лизинг-биле садып алырынга, муниципалдар аразында иштики автобустар аргыжылгазынга база өске хоорайларже авиарейстерге субсидиялар төлевиринче акша-хөреңгини аңгылаан. Орук шимчээшкининиң айыыл чок чоруун күштелдиреринче, ол ышкаш чаа фотовидеофиксация комплекстерин садып алырынче акшаны угландырар. 

Хайгаарал чок ыттарга хамаарыштыр Тыва Республиканың хоойлузун бирги номчулгазында хүлээп алган. Оларны түр када азыраар черни тудар. Дыка хөй хамаатыларны дүвүреткен байдал болганда, бо айтырыгны онза контрольда алган. 

Чер айтырыгларынче улуг кичээнгейни угландырган бис. 2015 чылдың март 1-ге чедир туттунган бажыңнарлыг чер участоктарын хоойлу езугаар күштүг болдурган хоойлужудулга чуруму бадылаттынган. Участоктарның документилерин албан езузу-биле кылдыртканы, Кызыл хоорайның бюджединге немелде орулгаларны киирген. Чер болгаш өнчү хамаарылгаларының яамызы 2025 чылдың төнчүзүнге чедир ол хоойлужудулга чуруму күштүг болганда, үндүрүг онаалдазынче чер участоктарын хаара тудар ажылды идепкейжидер даалганы берип тур мен. 

  Бистиң республика туризмни сайзырадырынга тускайлаң болгаш сонуурганчыг регионнарга хамааржыр. Тываның найысылалында буддийжи архитектураның онзагай объектилери – сарыг шажын хүрээлери, Будданың тураскаалдары, ыдыктыг субурганнар хөй. Кужугет Сереевич Шойгу аттыг культурлуг өнчү фондузунуң эгелээшкини-биле туткан Россияда эң улуг «Тубтен Шедруб Линг» буддийжи хүрээни ажытканы, Россияның буддийжи үш төвүнүң бирээзи Тыва дээрзин улам быжыглаан. Чаа хүрээ российжи болгаш делегей чергелиг конференциялар, семинарлар эрттирер ыдыктыг чер апарган. Чөөн чүк улусчу эмнээшкин төвүн, салым-чаяанныг уругларга өөредилге мастерскаяларын болгаш өске-даа объектилерни Хүрээ комплекизинге ажыдарының айтырыын фонд-биле кады өөренип көрүп турар бис. 

Тываның Калмык база Бурят республикалар-биле амгы дугуржулгаларынга даянгаш, Россияның буддийжи төптеринче болгаш ыдыктыг черлеринче чаңгыс аай турисчи маршрутту ажылдап кылырын Туризм талазы-биле агентилелге дагзып тур мен. 

Бистиң найысылалывыс «Сибирь дыштанылгалары» национал турисчи маршрутче кирген болганда, Кызыл хоорай турисчи төвүнүң чурагай дугаарының төлевилелин ынаар киирери планнаттынган. Аян-чорукчуларга эптиг айтыкчыларны, карта-схемаларны, информастыг тургузугларны болгаш чурук тырттырар шөлчүгештерни киирер. Кызыл хоорай мэриязы-биле кады ол төлевилелдиң боттаныышкынын хандырар даалганы Туризм талазы-биле агентилелге берип тур мен. 

  Хүндүлүг коллегалар!
Экономика адырында бистиң алган хемчеглеривистиң бир сорулгазы – республика чурттакчыларының чаагай чоруун бедидип, оларның күш-ажылчы күчү-шыдалын боттандырарынга, өг-бүлениң орулгаларын өстүреринге байдалдарны тургузары болур. 

Күш-ажыл рыногунда байдалды кичээнгейлиг хайгаарап турар бис. Сөөлгү үш чылда бисте эки өскерилгелер демдеглеттинген. Эрткен чылын ажылчоктарның ниити саны 6 муң кижиге эвээжээн. 2021 чылга деңнээрге, эрткен чылдың ноябрьда ажылчоктарның деңнели үш катап эвээжеп, 4,6 хуу болган. «Работа России» ниити федералдыг системаның салбырлары болур Тывада 15 чаартынган кадрлар төвү чыл төнчүзүнде ажыттынган. 

Үш чыл иштинде 12 муң хамаатылар социал керээлерни чарган. Ооң ачызында ачы-дуза чедирилгезиниң адыры калбарган. Республиканың Экономиктиг сайзырал яамызы ындыг өзүлде курлавырын алгаш, бодун ажыл-биле хандыртынганнарга сайгарлыкчы ажыл-чорукту бүрүн эгелээринге дузалажып турар. Тус чер бот-башкарылга органнары база ажыл берикчилери ажыл чок хамаатыларны ажылче хаара тударынга идепкейлиг киржир ужурлуг. 

Тодаргай эки шимчээшкиннер бар-даа болза, күш-ажыл рыногунда айтырыглар ам-даа бар. Ажыл чок кижилерниң ортумак назыны 36 хар, ындыг болганда ылаңгыя көдээде аныяктарывыска бодунуң күш-ажылчы шыдалын долу ажыглаары бергедээшкинниг болуп турар. 

Республиканың Чазаа 2035 чылга чедир күш-ажылчы курлавырларга хереглелдиң баш бурунгаар санаашкынын хевирлээн. Сибирьниң хөгжүлде стратегиязында көрдүнген улуг инвестиция төлевилелдерин боттандырарын өөренип көргеш, аңаа ажылдаар специалистер база ажылчын мергежилдер төлээлерин белеткээри чугула. Мергежил чедип алырынче угландырган ажылдарны чаңгыс аайлаан чурумга чорудар: школа – техникум – дээди өөредилге чери – мергежилдиг кадрлар. 

Тываның тудуг техникумунуң баазазынга Дүргететкен профессионал белеткел төвүн ажыдарын республиканың Өөредилге яамызынга дагзып тур мен. Шак ындыг структураларны ортумак профессионал өөредилге албан черлериниң база Тываның күрүне университединиң баазазынга чоорту ажыдар херек.

«Демография» национал төлевилел-биле республикада назылап кыраан база инвалид кижилерге социал хандырылга талазы-биле тускай угланыышкынныг ажыл чоруттунуп турар. Эрткен каш чылда Бүренниң, Хайыраканның бажың-интернаттарынга 7 чуртталга корпустарын туткаш, ажыглалче киирген. Эрткен чылын Каа-Хем кожууннуң Дерзиг-Аксы суурда 180 оруннуг чаа бажың-интернатты бир дугаар тудуп эгелээн. Назылап кыраан болгаш инвалид кижилерни үр үеде ажаап-карактаар системаны ажылдаткан. Комплекстиг социал хандырылганың төптеринде чаа төлевилел боттаныышкыны-биле инвалидтерниң дузалакчыларын өөредир ажыл чоруп турар. Амдыызында төлевилелди Кызыл хоорайда база Кызыл кожуунда боттандырган. Тываның шупту девискээринде тускай шериг операциязының киржикчилериниң өг-бүлелеринге база ол төлевилелди нептередирин дагзып тур мен. 

Хөй-ниитиниң айыыл чок адырында шиитпирлээр айтырыглар хөй. Бүрүткеттинген кем-херектерни эвээжеткениниң талазы-биле бүгү чуртта ийи дугаар чыл улаштыр эң бедик көргүзүглүг бис. Ол кем-херек үүлгедиглериниң шупту кол хевирлеринге, ооң санында аар болгаш онза аар херектерге хамааржыр. Бөгүн мында келген корум-чурум камгалаар органнарның удуртукчуларынга болгаш профилактика субъектилериниң төлээлеринге силерниң хүн бүрүде чымыштыг ажылыңар дээш четтиргеним илередип тур мен. 

Кем-херек үүлгедиин чавырылдырган темпини салбас, арагалаашкын болгаш чажыт арага садыглаашкыны-биле демиселди уламчылаар. Чүгле арагалаашкын – бистиң кол дайзынывыс болгаш аар кем-херек үүлгедиишкиннериниң үнер дөзү болур. Ынчангаш муниципалдыг тургузугларга чогуур программаларны бадылаар, а корум-чурум камгалаар база социал адырга ооң күүселдезин онза контрольга алыр даалгаларны берген мен. Ындыг болганда, республикаже меге хоруглуг арага аймаан кииреринге удур дээштиг моондактарны тургузар херек. Кем-херек үүлгедиишкиннерин чавырылдырарынче угланган шупту программалар бо чылын база ажылдаар. 

  Хүндүлүг чаңгыс чер чурттуглар!
Президентиниң Чарлыы-биле 2024 чылды Өг-бүле чылы кылдыр чарлаанын билир силер. Хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерниң үлүү-биле Россияда бирги черни ээлеп турар Тывага ол шиитпир онза ужур-дузалыг. Эрге-чагырганың шупту органнары база тус чер бот-башкарылгазы оларны деткиир дээш мөөңнежир ужурлуг. 

Чазактың социал адыры январь төнчүзүнге чедир Тыва Республикага Өг-бүле чылын эрттирериниң программазын белеткеп тургузар. 

Эрткен чылын 10 муң ажыг өг-бүлелер деткимчениң федералдыг болгаш регионалдыг хемчеглерин алган. Хөй ажы-төлдүг өг-бүле деп статусту тыпсыр чурумнуң дугайында дүрүмнү база ындыг өг-бүлелерниң реестрин хевирлээриниң болгаш чорударының дүрүмүн бадылаан. Хөй ажы-төлдүг деп албан езузу-биле бадылаттынган статустуг өг-бүлелер республикадан дашкаар база чиигелделерин ажыглап болур. Тыва Республиканың чурттакчызының чурагайлыг социал картазын тургузар ажылды кылыр даалганы Күш-ажыл болгаш социал политика яамызынга, Чурагайлыг хөгжүлде яамызынга база сонуургалдыг шупту органнарга бердим. 

  2023 чылды Россияга Башкының болгаш дагдыныкчының чылы кылдыр чарлаан турган. Республикага өөредилге адырын хөгжүдериниң айтырыгларын тодаргай сайгарган Тываның башкыларының бирги съездизи болуп эрткен. Тыва дылды сайзырадырының стратегиязын хүлээп, чугула шиитпирлерни үндүрген. Өөредилге албан черлериниң коллективтеринге кижизидилге ажылының талазы-биле директорнуң чөвүлекчилери немешкен. Дыка хөй хемчеглерни башкылаашкын ажылдакчыларының онза эрге-байдалын үнелээринче, башкы мергежилдиң ат-алдарын бедидеринче угландырган. 

Россия Федерациязының Күрүне чөвүлелиниң шиитпирлерин өөренип көргеш, бо чоокку үеде Башкының болгаш дагдыныкчының чылын түңнеп, өөредилге адырын сайзырадырының моон соңгааргы угланыышкыннарын тодарадыр бис. 

Тудуглар шапкын туттунуп турар. Башкылар чок чаа школалар – анаа-ла оран-савалар-дыр. Тускай шериг операциязының мобилизациязындан халашкан киржикчилерни хаара тутпушаан, чаа туткан школаларның башкылар коллективин четчелеп тургузар ажылды шалыпкын болгаш харыысалгалыг чорудар. Өөредилге организацияларының удуртукчуларынга хамаарыштыр чаңгыс аай кадр политиказын чорудары-биле, республика школаларының удуртукчуларынга аттестация эрттирериниң база ол эрге-дужаалче чөпшээрел бээриниң бүрүн эргелерин Өөредилге яамызынга бээр. 

Ниити өөредилге албан черлерин өөредилге болгаш методиктиг номнар-биле долу болгаш үезинде хандырары чугула. Регионга хамааржыр Тываның төөгүзү, география болгаш өске-даа чаа өөредилге номнарының айтырыы ам-даа чидиг болуп артпышаан. Тыва дылды сайзырадырының стратегиязын боттандырары-биле тыва дылды чурагайжыдарының өөредилге-методиктиг комплекизин тургузар. Ынчангаш шупту херек санаашкыннарны белеткеп кылыр ажылды Тываның гуманитарлыг болгаш тускай социал-экономиктиг шинчилелдер институдунга дагзып тур мен. 

Салым-чаяанныг уруглар-биле ажылды сайзыраңгайжыдары-биле Кызылга хөй ажыл-чорудулгалыг чаа «Сылдысчыгаш» төптү ажыдып турар бис. Ындыг болзажок, немелде өөредилге шөлдериниң чедишпези, ажык айтырыг бооп артпышаан. Уруглар болгаш аныяктарның чогаадыкчы ажылынга база өске-даа ачы-дузалар чедирилгезинге хөй квартираларлыг чаа бажыңнарның бирги каъттарын ажыглаар арганы тудуг организациялары-биле ажылдап кылыр даалганы Тудуг яамызы биле Өөредилге яамызынга берип тур мен. 

Тываның спорт шөлдери чок суурларынга, «Эзирлер уязы» ышкаш бичежек спорт залдары ышкаш, универсалдыг спорт шөлдерин тудар төлевилелди ажылдап кылыр даалганы Спорт яамызынга онаадым. Спорттуң аңгы-аңгы хевирлеринге эртем-мергежилдиг тренер башкылар санын көвүдедиринче онза кичээнгейни углаар. Ол ышкаш республикага адаптивтиг күш-культура болгаш спорт-биле белеткелге тааржыр байдалдарны тускай шериг операциязының киржикчилеринге база тургузарын чедип алыр. 

Ангар хевирлиг 6 спорт залдарын туткаш, ооң хереглелдиин көрдүвүс. Суурларда спорттуң командалыг хевирлерин сонуургаар. Шак ындыг залдарда янзы-бүрү маргылдаалар бүдүн чыл дургузунда болуп эртип турар. Ындыг объектилер тудуунче тус чер эрге-чагырга органнарының база спортчу каттыжыышкыннарның деткимче хевирлерин көрген төлевилелди ажылдап кылыр даалганы республиканың Спорт яамызынга берип тур мен. 

Каа-Хем суурда спортчу-культура төвүнүң тудуун бо чылын доозары мурнады боттандырар айтырыг ол. Тываның чурттакчылары улуг оюн-тоглааларны эрттирип, амыдыралдың кадык овур-хевирин эдерип, спорт-биле белеткениринге чаа аргалар ажыттынар.    

  Хүндүлүг депутаттар!
Чурттуң Президентизиниң шиитпирлеринде социалдыг, чогаадыкчы база мөзү-бүдүштүг кижини хевирлеп, өзүп олурар салгалды кижизидери культура политиказының сорулгазы деп демдеглетинген. Культура болгаш өөредилге адырлары ол талазы-биле улуг харыысалгалыг. Ол угланыышкынга кады боттандырар чаа төлевилелдерни ажылдап кылырын чогуур яамылардан диледим. Тываның суурларынче «культура десантыларын» организастаарын саналдап тур мен. Кожууннарга комплексиг культура хүннериниң үезинде уран чүүл мастерлериниң концерттерин, чогаадыкчы ужуражылгаларны, мастер-класстарны организастаар. 

Бо чылын тыва чогаалдың классиктери Салим Сюрюн-оол биле Виктор Сагаан-оолдуң, билдингир композитор Алексей Чыргал-оолдуң, кайгамчыктыг Хүргүлек Конгарның 100 харлаанын демдеглээр бис. Тыва культураның өндүр улуг ажылдакчыларының амыдыралы болгаш чогаадыкчы оруун, чогаадыкчы байлак өнчү-салгалын аныяктарга таныштырар ужурлуг бис. 

Амгы үеде патриотчу чорук бистиң культуравыстың бузулбас кезээ апаар ужурлуг. Төөгүнүң сактыышкынынче онза кичээнгейни угландырар. Ол угланыышкынга ажылды күштелдирерин Культура яамызынга дагзып тур мен. 

  Хүндүлүг коллегалар!
  Чоннуң кадыкшылын камгалаар адырда сорулгаларны чедип алырынга Россияның Президентизиниң быжыг болгаш шиитпирлиг чоруун онзагайлап, эрге-чагырганың федералдыг органнарының күжениишкиннери база бистиң демниг ажылывыс-биле адырның материалдыг баазазы көзүлдүр экижээнин демдеглекседим.   

«Тыва Республиканың кадык камгалалының бирги звенозун модернизастаары» программа-биле үш чыл иштинде Тываның суурларында 16 ФАП-ты база 6 эмнелге амбулаторияларын туткан, бо чылын база дараазында чылдарда ындыг 24 объектилерни тудары планнаттынган. «Дүрген дуза» автопарыгының 90 ажыг хуузу солуттунган, амгы үеде 10 ажыг чыл ажыглаан автомобильдер чок. Республиканың эмнелге албан черлери сөөлгү чылдарда, амгы үениң бедик технологиялыг беш чүс ажыг санныг дериг-херекселдерин алган. 

Владимир Владимирович Путинниң даалгазы езугаар, Россияның кадык камгалалының яамызының деткиишкини-биле республиканың уруглар эмнелгезиниң тудуушкунунче кирдивис. Декабрь эгезинде, Михаил Альбертович Мурашко Тывага кээп чорда, туберкулезка удур эмнелгениң база онкодиспансерниң чаа чаа оран-саваларын тударының кол аргаларын тодараттывыс. 

Бирги ээлчегде, ажылдаар назылыг кижилерниң чок болурун эвээжедир бүгү-ле хемчеглерни ажылдадыр херек. Амыдыралдың шынарынга база кижиниң назынынга дорт салдарлыг даштыкы чылдагааннардан чурттакчы чоннуң чок болурун эвээжедир талазы-биле ведомстволар аразының ажылын күштелдирер херек. 

Республика Чазааның даргазының оралакчызынга ажылчын бөлүктү хевирлеп, херектиг орук карталарын тургузуп, штаттыг чурумга дүүштүрүлге ажылын чорударын дагзып тур мен. 

«Кадыкшыл маршруду» губернатор төлевилели сорулгаларны күүседиринге чаа идигни бээр ужурлуг. Кожууннарже эмчи бригадаларын удаа-дараа үндүрүп, ооң шынарын экижедирин республиканың Кадык камгалал яамызынга онаадым. Бо чылын беш кожуун төвүнге стоматология кабинеттерин ажыдар бис. Бичии уругларга эмчи ачы-дузазының чедирилгезин экижидери-биле, школаларда стоматология кабинеттерин база ажыглаарын сүмеледим. 

Бо чылын реабилитация албанын хөгжүдери биске мурнады боттандырар угланыышкын болур, тускай шериг опреациязының киржикчилерин деткиир. Кожууннар аразының үш медицина төптеринге – Барыын-Хемчик, Улуг-Хем база Чөөн-Хемчикке эмчи реабилитациязының амбулаторлуг салбырын ажыдар. Улуг болгаш ортумак эмчи ажылдакчылары реабилитациялыг эмнээшкин талазы-биле өөредилгени эрткен. 

Бодунуң болгаш долгандыр кижилерниң кадыкшылынга камныг болуп, диспансеризацияны доктаамал эртип, амыдыралдың кадык овур-хевирин эдерип, эмчилерниң арга-сүмелерин дыңнап, бодунуң кадыы дээш харыысалгалыг болурунче республиканың чурттакчыларын кыйгырдым. 

  Хүндүлүг депутаттар!
Регионалдыг болгаш муниципалдыг эргелеп-башкарылга органнарының ажылындан республика хөгжүлдезиниң шынары дыка хамааржыр. Бо чылын күүсекчи эрге-чагырга органнарының структуразын оптимизастаар курс уламчылаар. 

Чурттакчы чоннуң демографтыг көргүзүүнден алырга, ол «аныяксаан» болганда, бистиң ажыл-чорудулгавыстың мурнады боттандырар угланыышкыннары аныяктарның хереглелдеринге дүүшкен турар ужурлуг. Күш-ажылды суртаалдаар байдалдарны тургузуп, идепкейжи болгаш инициативтиг аныяктарны деткиир. Амгы агентилелди Аныяктар херектериниң талазы-биле яамы кылдыр эде тургузар үе чедип келген деп санап тур мен. 

Социал-экономиктиг политика боттандырылгазынга тус чер бот-башкарылга органнарының ролю база дыка улуг. Эрткен соңгулдаларның түңнелинде, 9 муниципалдыг тургузугларның чамдыызында удуртулга аппарады чаартынган. Төлээлекчилер хуралдарының чаа баштыңнарын шилээн, чагырга даргаларының составы өскерилген. Оларның эргелерин бедидеринге бүгү талалыг дузаны көргүзер. 

Федералдыг деңнелде база шак-ла ындыг ажыл чоруп турар. Бо хонуктарда Тываның тус чер бот-башкарылга ажылдакчыларның улуг бөлүү ВДНХ-да «Россия» делгелге-шуулганынга эрткен Бүгү-российжи муниципалдыг форумга киришкен келген. Өске регионнардан боттарының хүн бүрүде ажылынга ажыглаар болгаш ажыглап болур арга-дуржулгалар-биле таныжар арганы алганнар. Бистиң национал лидеривис Владимир Владимирович Путин российжи күрүнениң кол акцентизи – тус чер бот-башкарылгазын деткиири, кадрлар курлавырын быжыглаары деп, аңаа демдеглээн. Президентиниң инициативазы-биле «Россия Федерациязының тус чер бот-башкарылгазының алдарлыг ажылдакчызы» деп чаа атты киирген. 

Республикада күш-ажыл төлевириниң деңнелинде байдалды сайгарып тура, бюджет адырының ажылдакчыларының акша-шалыңы өзүп турда, муниципалдыг удуртулга органнарының шалың төлевириниң хемчээли каш чылдарда өспээн болгаш, республикада ортумак шалыңдан эвээш болуп турарынче кичээнгейни угландырган. Бо чылда муниципалдыг специалистерниң күш-ажыл төлевирин өстүрер дугайында шиитпирни хүлээп алдым. Шалың төлевирин өстүрериниң шупту санаашкыннарын кылгаш, бо чылдың февраль 1-ге чедир киирер даалганы республиканың Саң-хөө яамызынга берип тур мен. 

Территориалдыг федералдыг структуралар-биле экономиканы хөгжүдеринче, айыыл чок чорукту, хоойлу-дүрүмнү, корум-чурумну болгаш социал-политиктиг турум чорукту хандырарынче угланган ажыл-агыйжы кады ажылдажылгавысты бо чылын база уламчылаар бис. Республика Чазааның чанында тургустунган чөвүлелдер болгаш комиссиялар Тывада шажын организациялары, политиктиг партиялар салбырлары, хөй-ниити шимчээшкиннери-биле ам-даа кады ажылдаар. 

  Бо чылдың мартта Россия Федерациязының Президентизиниң соңгулдалары болуп эртер. Күрүне баштыңының инициативалары республиканың хөгжүлдезинге, бистиң хүн бүрүде амыдыралывыска улуг салдарлыг. Соңгулда кампаниязының үезинде чаңгыс чер чурттугларывыс, ооң мурнунда чылдарда дег, боттарның бедик идепкейин көргүзүп, бистиң национал лидеривистиң амгы курузун деткиир дээрзинге бүзүрээр мен. 

Бо чылын Тываның ниитилел-политиктиг амыдыралында база бир чугула болуушкуну - Дээди Хуралдың (парламентиниң) дөрткү чыыжын соңгуур бис. Чон Хуралдың депутаттарындан республиканың болгаш бистиң хамаатыларның сонуургалдарын камгалаарынга, амыдыралывыста болуп турар дүрген өскерлиишкиннерге дүүштүр Тываның хоойлуларын таарыштыр эдип, регионалдыг хоойлужудулганы сайзыраңгайжыдар талазы-биле тодаргай шиитпирлерни хүлээп алырынга быжыг турушту манап турар. Парламентиде ол харыысалгалыг ажылга бүрүнү-биле белен кижилерни соңгууру чугула. 

Чазак, күүсекчи эрге-чагырганың регионалдыг органнары база тус чер бот-башкарылга органнары соңгулда кампаниязын эрттиреринге эргежок чугула шупту дузаны көргүзер ужурлуг. Республика деңнелинде чогуур ажылчын бөлүктү тургускан. 

  Хүндүлүг эштер!
Бо чылдың октябрьда улуг юбилейлиг хүннү демдеглеп эрттирер бис. ССРЭ-ниң болгаш Россияның составынче Тыва Арат Республиканың эки тура-биле каттыжып киргенинден бээр 80 чыл болур. 1941 чылда Ада-чурттуң Улуг дайынында ССРЭ-ниң бирги эвилелчизи, оон соонда дайын чылдарында ооң составынче кирген күрүнениң төөгүлүг дуржулгазы, хөй омак-сөөк чоннарның тургусканы күрүнениң чаңгыс демниг ниитилел болурунга база оларның ниити күжениишкиннери-биле Төрээн чуртунуң сонуургалдарын камгалаарынга амгы үеде онза чугула черни ээлеп турар. 

Россияның составынче Тываның эки тура-биле каттышканының 80 чылында республиканың чурттакчылары солун программаларны, шиилерни, чогаадыкчы төлевилелдерни, эртем шинчилелдерин база төөгүлүг чаартылгаларны көөр дээрзинге бүзүрээр мен. Улуг салгалывыстың эгелеп кааны Москвага Тываның культура болгаш уран чүүл хүннерин юбилейлиг хүннеривисте катап эгидер бодалдыг бис. Белеткел ажылдарын эгелээр даалганы республиканың Культура яамызынга берип тур мен. 

Юбилейни байырлыг езулалдар болгаш культура-массалыг хемчеглер-биле демдеглээри, билдингир. Экономика сайзыралында көскү чедиишкиннеривис база социал адырның ажылын сайзыраңгайжытканывыс-биле ону демдеглээр бис.
Ол болуушкунга тураскааткан улуг ниитилел-политиктиг хемчеглерни бедик деңнелге эрттирер апаар.
Кылыр ажылдар дыка хөй, ооң дугайында бөгүн тодаргай чугааладым. Ам бир угланыышкынны онза демдеглексеп тур мен. Кижиниң эң-не улуг байлаа – кадыкшыл болур. Бүгү-ле күштерни база кичээнгейни ынаар углаар бис. Кадык камгалал системазын сайзыраңгайжыдарындан аңгыда, амыдыралдың кадык овур-хевирин суртаалдаарының, ниитилелди быжыктырган кадык шимчээшкин дугайында чугааларны чорудар. 

2024 чылды – республикада Кадыкшыл чылы кылдыр чарлап тур мен! 

  Хүндүлүг Дээди Хуралдың депутаттары!
Хүндүлүг чаңгыс чер чурттуглар!
Бо чылын бистиң мурнувуста аңгы-аңгы айтырыгларны шиитпирлээрде, эрге-чагырга болгаш тус чер бот-башкарылга органнарының ниити күжениишкинниг, эп-найыралдыг, доктаамал ажылы херек. Тываның шупту чурттакчыларының республика хөгжүлдезинге, бурунгаар бистиң шимчээшкинивиске сонуургалдыг идепкейжи туружу база кол черни ээлээр!