12.07.2023
Биче болгаш ортумак бизнес секторунда керээ чокка, «хөлегеде» ажылдап турар улусту тыпкаш, эрге-хоойлу ёзугаар оларга күш-ажыл керээзи чардырар талазы-биле планныӊ күүселдезин Тыва Республиканыӊ Чазаанга сайгарып чугаалашкан.
2023 чылдыӊ эгезинден тура Тывага күш-ажыл керээзи чок ажылдап турган 670 кижини илереткен. Бир чылдыӊ планы ёзугаар муӊ ажылдакчыга күш-ажыл керээзин кылдырар ужурлуг. Ажыл берикчилерин хынап тургаш, инспекторлар сагындырып чугаалаан соонда, 573 кижиге албан ёзузу-биле керээлерни дораан чардырган.
Кижиниӊ ап турар шалыӊ орулгазыныӊ үндүрүглерин, камгаладылга дадывырын төлевейн, ону улаштыр чажырып ажылдадып турар болза, эге дерээзинде 10–20 муӊ рубльге торгаар. Оон база катап туттурар болза, 30–40 муӊ рубльге торгаар.
Чаштып ажылдаар улусту илередип тывар ажылды Тываныӊ Күш-ажыл яамызы уштап-баштап турар.
Ниити российжи классификаторда «Өске-даа ачы-дуза» демдеглеттинген сайгарлыкчы чорукта кижилерниӊ хөй кезии керээ чок ажылдап турары илереттинген. Ол дээрге компьютер, техниктиг херекселдер септээр, эт-сеп кылыр, хеп дараар, идик септээр, парихмахерская, чараштаныр салон, хеп чуур, химчистка дээш чонга оон-даа өске ачы-дуза чедирер черлерде 231 кижини күш-ажыл керээзи чок ажылдадып турар болган.
Ийиги черде — садыглар болгаш автосервис мастерскаялары. 104 кижини керээ чок ажылдадып турары 6 ай дургузунда илерээн.
Бо чылын пассажирлер аргыштырар адырны хынап эгелээриниӊ дугайында айтыышкынны Күш-ажыл яамызы берген.
Кызыл биле Туран хоорайда хөй-ниити транспортунга баштайгы рейдилерни эрттирген. Кызылда — 8, Туранда – 14 автобустарның ээлери хоорай иштиниӊ маршруттарынга чогуур чөпшээрели чок ажылдап турар болган. Олар шупту чөпшээрелди кылдырар апаар. Кызылда чөпшээрел чок автобустарыныӊ ээлеринге, «Автоколонна 17» ниитилел-биле керээ чарып алгаш, ажылдаарын сүмелээн.
Мал өстүрер ажыл-агыйларда дузалакчы кадарчы кылдыр ажылдап турар кижилер-биле күш-ажыл керээзиниӊ бар-чогун хынаарын тус черниӊ комиссиялары сүмелеп турар.
Чижээ, хуу дузалал ажыл-агыйлыг улустуӊ хөй кезии бот-хандырылгалыг ажыл (самозанятый) деп эрге-байдалдыг болгаш, үндүрүг төлевейн турар. Ынчалза-даа чамдык улустуӊ малыныӊ баш саны 1 муӊ ажыг, 2,5 гектар хуу чер участоктуг болгаш хөлезилиг ажылчыннарлыг. Хоойлу ёзугаар ындыг ажыл-агыйлар, хуу сайгарлыкчы кылдыр бүрүткедип алгаш, чогуур үндүрүглерни төлээр ужурлуг.
Социал керээ күш-ажылчы хамаарылгаларны чурумчударыныӊ чедиишкинниг чеспээ болур дээрзин хуралга сайгарып чугаалашкан. Чижээ, хуу дузалал ажыл-агыйлыг улус, идик септээр мастерлер болгаш өске-даа ажыл-ишчи кижилер боттарыныӊ ажыл-херээнге албан ёзузу-биле чөпшээрел кылдырып азы хуу бизнезин ажыдып ап болур.
Бо чылдыӊ эгезинден тура республикага 422 кижи социал керээ-биле хуу ажыл-херээн ажыткан. Социал деткимчени кижилер хереглеп, сураглап турар, ынчалза-даа чамдык улус ажылын шуудадып шыдавайн баргаш, сайгарлыкчы азы бот-хандырылгалыг ажыл деп эрге-байдалын хуусаа бетинде соксадыр ужурга таваржып турар. Кожууннарныӊ социал керээ чарар кижилерни шилип турган комиссия бо байдалга буруулуг дээрзин анализтиӊ түӊнели-биле тодараткан.
Ажылдыӊ уг-шиин шилиирде, кижиниӊ бизнес чорудуп билиринге, ооӊ профессионал билиглеринге, эртеминиӊ квалификациязынга болгаш арга-дуржулгазынга шын эвес үнелээшкин берип турары эӊ-не нептереӊгей частырыг апарган.
Хоойлу-дүрүм ёзугаар кижилерге күш-ажыл керээзи чардырар комиссияныӊ чартык чыл дургузунда ажылын түӊнээн. Мөӊгүн-Тайга, Тожу, Чаа-Хөл биле Тере-Хөл кожууннар «хөлегеге чаштып» ажылдап турган улусту тыпкаш, оларга күш-ажыл керээзи кылдырар талазы-биле планын күүсеткеш, эки ажылдаанын бадыткаан.
Планыныӊ 50 хуузун безин күүсетпээн Чөөн-Хемчик, Өвүр, Чеди-Хөл, Тес-Хем, Таӊды, Сүт-Хөл биле Кызыл кожууннарны багай түӊнелдиг ажылдап турар деп санаан.
Күш-ажыл керээзи чок ажылдаар чорукту эвээжедирин Россияныӊ Чазаа 2015 чылда саналдаан.
Кижини керээ чок ажылдадыры дээрге ооӊ социал магадылалын, пенсия, эмчи камгаладылгазы, чылдыӊ ээлчеглиг шөлээзин, чаш уруг божууру-биле узун шөлээзин алыр эрге-ажыктарын хажыдып турары-дыр.
Чурттуӊ эрге-чагыргазы кижилерни ынчаар ажылдадып турар чорукка удур демиселди чарлаан. «Хөлегеде» чаштып ажылдап турар улустуг черлерни күрүне талазындан тодарадыры берге эвес болуп турар. Ынчангаш улусту чажыт ажылдадыр черлерни кызырары-биле регион бүрүзүнге чылдыӊ-на квота тургускан.
Бичии суурларныӊ чурттакчылары бот-боттарын таныыр-билчир болганда, кижилерни керээ чок ажылдадыр чорук дораан билдине бээр. Хоорайларга, регионнарга ындыг чүүлдерни илередип тыварынга үндүрүг албаны, пенсия фондузунуӊ специалистери дузалап турар. Чүге дизе шынчызы-биле күш-ажыл төлевирин бээринден ойлап-дезер бүдүрүлгелерни олар дөзүнден көрүп турар.
Чижээ, ажылчыннарынга регионда көрдүнгенинден эвээш түӊнүг шалыӊ төлеп турар болза, ол күш-ажыл хоойлужудулгазын хажыдып турарыныӊ бир демдээ. Сайгарлыкчыныӊ бүдүрген барааннарыныӊ хемчээли хөй, а ажылчыннарыныӊ саны эвээш болза, ол бүдүрүлгеде база «чажыт» ажылчыннар барыныӊ демдээ.
Республикага 2015–2018 чылдарда барык 5 муӊ хире кижиге күш-ажыл керээлерин чардырган. Дөрт чыл иштинде ортумак болгаш биче бизнести «хөлегеден» үндүргеш, 28–30 муӊ ажылчын олуттарны хоойлу ёзугаар чурумчуткан.