Шолбан Кара-оол: Тываның чонунуң сонуургалдары меңээ дорт хамаарылгалыг

  Ылаңгыя регионнуң үлетпүр болгаш энергетика хөгжүлдезиниң үезинде экологтуг айыыл чок чоруктуң айтырыы кол черни ээлээн. 2015 чылдың түңнелдери-биле, экономиказынче даштыкы капиталды хаара тудар талазы-биле эки көргүзүглүг российжи 20 регионнуң санынче Тываның киргенин республика Баштыңы Шолбан Кара-оол сагындырган. Сөөлгү беш чылда ол сан-чурагай 2-ден 32 млрд. рубль чедир өскен. 

 «Үш-дөрт катап көдүрлүүшкүн барын көрүп тур силер. Ону чедип алыры амыр эвес. Тыва инвесторларга сонуурганчыг чер болуп артпышаан» - деп, чазак даргазы демдеглээн.

  Оон аңгыда Тывада биче болгаш ортумак сайгарлыкчы чорукка күрүнеден деткимчениң түңү 2007 чылда 16 млн. рубль турган, а эрткен 2015 чылда 220 млн. рубль четкен. Эрге-чагырганың тускай угланыышкынныг политиказының ачызында боттуг секторну хөгжүдер адырның экономиказында ындыг чедиишкиннер чедип алдынган. 

 Республика Баштыңы бодунуң интервьюзунда Тываның дыка хөй чурттакчыларының чайгаар бүткен бойдусту база чаңчылчаан ажыл-агый хевирин камгалап арттырарының дугайында дүвүрелдиг айтырыгларынга харыыны база берген.

  «Чайгаар бүткен бойдус хүрээлелин өскертпейн, хевээр арттырар дээн хөй-ниити аразында чоруп турар дискуссияны билип тур мен. Сайзыраңгай инфраструктуралыг, чылыг, чырык школаларлыг, уруглар садтарлыг, оруктар-биле хандырттынган турарын күзезе-даа, үлетпүрү, хөгжүлдези чок, ажыл чоктарлыг регионга чурттаары ам болдунмас» - деп, Шолбан Кара-оол чугаалаан. 

 Экология биле үлетпүрнүң аразында таарыштырылганы кадагалап арттырары - территорияларның экономиктиг чечектелиишкининиң болгаш ооң чаагай чоруунуң үндезини дээрзи бүгү делегейде билдингир деп, ол демдеглээн. 

 Бо таварылгада, бир дугаарында, Тываның чонунуң сонуургалдарын камгалаар талазы-биле турушта турарын ол дыңнаткан. 

 Виталий Кузнецов: Тывада бойдус байлактарын садып-саарып турар деп политтехнологтуг тодаргай шуугаазыннар чоруп турар. Артында-ла, оларны чиик өртекке өжергээн садып турар деп. Аңаа хамаарыштыр чүнү чугаалап болурул? 

 Шолбан Кара-оол: Дидир-дидирлерде ышкаш, аай-дедир садып турар деп бодалдар шынга дүүшпес. Ону чүгле хоойлужудулганы сайгарып билбес кижи чугаалап болур. Россия Федерациязының составында республикада чурттап турар бис. Ынчангаш чоннарның ол улуг өг-бүлезиниң амыдыралының ниити дүрүмнеринге чагыртыр апаар. Хоойлужудулга езугаар алырга, чер иштиниң байлактары, арга-арыглар – федеративтиг өнчү-хөреңги-дир. Ону бистиң улуг күрүневис башкарып турар. Бир-ле чер участогун, арга-арыгның кезиин, азы бистиң буттарывыс адаанда казымал байлактарны садар дизе, Россия Федерациязының Чазааның күүсекчи органы болур Роснедр улуг конкурсту эрттирер. Ол конкурстар Москвада эртип турар. А бистиң сорулгавыс – ол конкурстарда киржип база ойнап ап турар компаниялар Тывага билдингир болурун чедип алыр дээш бүгү күжениишкиннерни салыр. Бир-ле олигарх мен дээр кижи келгеш, бөрт иштинде кургаткан хлеб-биле миллиард тонна хөмүр чыдынын садып алгаш, оң-солагай талазынче салаазын согаңнадып олурарын эвес, а конкурстарга хөйге көскү болгаш ажык-чарлыг киржирин күзеп турар бис. 

  Кажан инвестор көстүп кээрге, Тываның чонунуң адындан эрге-чагырга, бис, байырны чедиргеш, бир эвес олар түр үениң ажылчын сууржугажы-биле эвес, а республикаже акша-хөреңгини киирип, бүдүрүлгезинге Тываның чурттакчыларын ажылдадып, оларга эки акша-шалыңны төлеп, аргалыг болза санаторийлерге дыштандырып турар болза, чүгле ынчан дугуржулганы ажык-чарлыг чарар бис. 

 Виталий Кузнецов: Бистиң эң-не сонуургап турар айтырыывыс – энергетиканың күчүзү. Кызылга-даа, кожууннарга-даа ам-даа хөй немелде күштер херек. Аңаа хамаарыштыр чугаалап көрүңерем.

  Шолбан Кара-оол: Бирээде, чүнү чедип алганывысты чугаалаайн. Тываже кээп турган 160 мегаватт күчүлүг чырык энергиязынга 80 мегаватты немей чедип алдывыс. Ынчангаш Тыва чырык энергиязының хандырылгазы-биле элээн турум апарганы ол. Өске талазында, Тыва ам-даа он-он чыл бурунгаар көрүштүг хөгжүүр дизе, аргалыг болза чиик өртектиг чырыктың күчүзүн ам-даа улгаттырар. Амдыызында байдал ажырбас. Чадаана биле Кызыл аразында ЛЭП-че (чырык дамчыдар шугумга) 4 млрд. рубльди киирип, чырык хандырылгазын экижиткен. Бир эвес Туран-Кызыл талазындан кииртине бээр болза, Абаза-Ак-Довурак-Чадаанадан найысылалды чырык энергиязы-биле хандырар арга бар. 

 Ол 80 мегаватт, чырыктың күчүзүн 120-ден 220 киловатт чедир улгаттырган. Амгы үеде Шушенское, Туран маршруду-биле ажылдап тур бис, ол алызында Тожуже углаар. 2016 чылдың перспективтиг планы ол, ону чедип алырынга шиитпирлиг бис. 

 Чылыг энергетиказының талазы-биле, 2015 чылда Шагаан-Арыг биле Ак-Довуракта котельнаяларны чаарткан. Акша шуут-ла чедишпезин миннир апаар. Ынаар 480 млн. рубльди чарыгдаан. Ол ийи котельная амгы үениң дериг-херексели-биле дериттинген. Ам тудуг-монтаж ажылдарынга акша херек. Ону Россияның Энергетика яамызынга шынзыдары дыка берге: «буруулуг болдувус, ол муниципалдыг өнчү болганда, биске кандыг-даа хамаарылга чок. Чүгле федералдыг өнчүде федералдыг төлевилелдерни акшалындарар бис» дээрлер. Ындыг болзажок, ажылдап кылып алган документилеривис-биле шуптузунче барып кирип тур бис. Дөмей-ле сорулгавыс чедип алыр бис. 

 Виталий Кузнецов: Демир-орук – ооң дгуайында дыка хөйнү чугаалаан. Ам үелер өскерилген, өске байдалдар дээрзин, шупту дыка эки билип тур бис. Төлевилелдиң хуусаазын чылдырып, өскертиптери чадавас. Ындыг болзажок, ам ону доктаадыры болдунмас деп санаар силер бе? 

  Шолбан Кара-оол: Чүък сөөртүлгезиниң аргыжылгазы база өске-даа чүүлдерге бистиң республикавыс чедингир болуру чугула. Бо талазы-биле демир-орук тудуу - бирги чергениң айтырыы болуп турары шын. Тодаргай орукту эрттивис. Чурттуң президентизи бистиң төлевилеливисти деткээн. Чуртта өске-даа чугула чидиг айтырыгларже, шалың төлевиринче акша-хөреңги чедишпейн турар мындыг үеде келгенивис, хараадынчыг. Бистиң төлевилеливисти ара тургузар арга чок деп бодаар мен. Төлевилел-смета документациязынче миллиард ажыг рубльди киирген, орукту дургаар археологтуг казыышкыннарже хөй акша-хөреңгини болгаш күжениишкиннерни үндүрген. 

 Виталий Кузнецов:   Мал ажыл-агыйынга аңгы тускай территориялар талазы-биле төлевилелди идип үндүрген силер. Ооң онзагайы чүдел, чүден камгаланып турар бис?

 Шолбан Кара-оол: Тывада, бурун шагдан амдыгаа дээр, чүгле мал ажыл-агыйы кылып чораан черлер бар. Чижээ, Барун-Хемчик кожуунда Эдегей-дир. Азы Мөңгүн-Тайга кожууннуң территориязының хөй кезии. Бистиң чаңгыс чер чуртугларывыс ындыг черлерни төнчү чок адап болур. Эрткен чылын мындыг саналды үндүрдүвүс: мал ажыл-агыйын иштеп чоруур кижилерге ол черлерни быжыглап, онза камгалалдыг территориялар деп регионнуң хоойлужудулгазы-биле доктаадырын. Аңаа чүгле мал өстүреринден аңгыда чүнү-даа кылбас, заповедник зоназы болур. Регион хоойлужудулгазынга чөпшээрелди алыр дээш, Күрүне Думазы, хайгаарал органнары-биле амгы үеде чугааны чорудуп турар бис. Бистиң улуг күрүневиске чурттап тура, федералдыг дүрүмнерге удурланыр эргевис чок, ынчалза-даа малчыннарга ол черлерни быжыглап, онза камгалалдыг территориялар кылдыр хоойлужудуп алыр дугайында айтырыгны көдүрүп турарывыс шынныг деп бодаар мен. Өске сөстер-биле чугаалаарга, заповедник территориязынга хамаарыштыр чоннуң чыыштары болбаанда, аңаа чүнү-даа өскертпес. Тываның чонунуң сонуургалдары – меңээ эң-не кол.