Мал ажылын — чаа угланыышкынче

Муңчу малчыннарның турумчуй берген ажыл-агыйларынга көдээ ажыл-агый продукциязын болбаазырадып кылырының талазы-биле бүдүрүлгелерни тургузар. Келир үеде ол малчыннарны улуг-улуг кооперативтер кылдыр каттыштырар, оларның дузазы-биле көдээ ажыл-агыйны сайзыралдың чаа деңнелинче үндүрер.Бодунуң ындыг планнарын Шолбан Кара-оол Барыын-Хемчик кожуунга ажылчын аян-чоруун кылып чорааш, малчыннар-биле ужуражылга үезинде дыңнаткан. Малчыннарга чедирер күрүне деткимчези акшаның кол кезиин ындыг бүдүрүлгелерни организастаарынче угландырары чугула деп, республиканың удуртукчузу санап турар.

Ындыг чугаа Каткылыг деп черде кыштагда муңчу малчын Улар-оол Ооржактың аалынга болган. Ол 2013 чылда эң эки чылгычы деп үнелеткен. Тываның Чазааның Даргазы-биле ужуражыр дээш аңаа Шекпээр суурнуң чоогунда турар ниити саны 11 муң баш малдыг он дөрт фермер ажыл-агыйларының удуртукчулары чедип келгеннер. Оларның аразында муңчу малчыннарның саны ийи, ынчалза-даа өскелери — дөмей-ле шыырак фермерлер. Болбаазырадылга бүдүрүлгезин тудар деп план бодунуң ажыл-агыйында бир муң баштан хөй малдыглардан тургустунган «Муңчулар клуву» деп төлевилелдиң күүселдезиниң ийиги үе-чадазы-дыр дээрзин Шолбан Кара-оол дыңнаткан.

Ооң баштайгы үе-чадазында ындыг малчыннарга, Чазак Баштыңының шиитпирин езугаар, медицина хандырылгазын бир дугаарында алыры, чылда бир катап дыштаныр черинге чедир халас чедери дээн ышкаш чиигелделерни тургускан. Ол ышкаш малчыннарның уругларынга көдээ ажыл-агый талазы-биле ортумак болгаш дээди өөредилге черлеринге өөренип киреринге чиигелде бээр эргелерни тывыскан. Эрге-чагырганың күүсекчи органнарының удуртукчуларынга «муңчуларны» оочур чок хүлээп алырын дааскан.

Ийиги үе-чадада «Бир суур — бир бүдүрүлге» деп губернатор төлевилелинге мөөңнеттинген акшаны муңчу малчыннарның ажыл-агыйларынга көдээ ажыл-агый продукциязын болбаазырадыр талазы-биле бүдүрүлгелерни тургузарынче шилчидерин Тываның Баштыңы саналдап турар. 2014 чылда ооң хемчээли 3,5 катап улгадыр болгаш 700 млн. рубль ажа бээр.

Акша-хөреңгиниң чамдык кезиин көдээ ажыл-агыйның кол адыры — мал ажылында болбаазырадылга бүдүрүлгелерин сайзырадырынче угландырары чугула деп, Шолбан Кара-оол санап турар. Ону ынчаар тургузарга көдээ бизнести шынар талазы-биле чаа, бедик деңнелче үндүреринге, биче фермаларны сайзырадырынга чаа-чаа арга-хевирлерни тыварынга дуза болур. Бо нарын айтырыгны кымның дузазы-биле шиитпирлээрил, республика деңнелинге эвээш эвес деп санаттынар инвестицияны кымга бүзүрээрил деп айтырыг Чазактың мурнунда тургустунган. Боттарының шудургу күш-ажылы-биле болгаш ажыл-херекчи чоруу-биле бүзүрелди чаалап алган «Муңчулар клувунуң» кежигүннери удавас болур конкурс шилилгезинге деткимче акша-хөреңгизиниң кол кордакчылары болур ужурлуг деп, Шолбан Кара-оол санап турар. Маңаа кол сөстү «муңчулар» сөглээр ужурлуг. «Бо улуг ажыл-херекти сегирип алырындан чалданмас силер бе дээрзин карак-биле көөр дээш мында келген мен» — деп, Тываның Баштыңы чугаалаан.

Ол айтырыгга харыыны ажыл-агыйга келген аалчыларның өмүнээзинден муңчу малчын Улар-оол Ооржак берген. Бодунуң мал-маганын кадарып хайгаараарындан аңгыда, продукцияны болбаазырадыры, ону рынокче үндүрери чугула айтырыг дээрзинге дуржулгалыг малчын чөпшээрешкен. Ол нарын айтырыгны чааскаан шиитпирлээри болдунмас, чүге дээрге ажыл-агыйның аайы-даа таарышпайн барып болур, тускай билиг болгаш арга-дуржулга херек. Малчынның чугаалап турары-биле алырга, хойга эки кажаа безин тудуп алыры улуг айтырыг апаар, хөй акша, специалистер, тудугжулар херек болгай. Ынчангаш чүгле ол эвес, ооң фермер өөрлери база мал ажылының келир үедеги бизнезинге ниити күжениишкиннер-биле малчыннарга мал эмчизиниң дузазындан эгелээш эъттен, сүттен, дүктен болгаш алгы-кештен белен продукция бүдүреринге чедир тускай ачы-дузаны чедирер адырны тургузары чугула деп санап турар.

Улар-оол Ооржакты ужуражылганың өске киржикчилери деткээннер. Оларның дыка хөйү мал бажын ам-даа өстүрер, бүдүрүлгениң хемчээлин улгаттырар сорулгалыг, мону чүгле малчын ажыл-херээн кылып тургаш, өске ажылдарже чардыкпайн кылыр апаар. Чижээ, Шекпээрниң малчыннары малчын турлагларны суг-биле хандырарынга дузалаарын дилээннер. Республика Баштыңы дилегни хүлээп алган болгаш суг сөөртүр тускай машинаны бээр дээрзин бүзүреткен.

Ажык болгаш ажыл-херекчи чугаа дээш Тываның Баштыңы фермерлерге өөрүп четтиргенин илереткен, өөрүп четтириишкинниң чагааларын оларга тудускаш, кел чыдар Шагаа-биле байыр чедирген.

Долаана Салчак.