Удуртукчунуң идепкейинден хамааржыр

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң республиканың муниципалдыг тургузугларының удуртукчулары-биле ужуражылгазы, Тыва Республиканың Чазааның 2013 чылда ажыл-чорудулгазының дугайында отчетту депутаттар-биле чугаалашкан соонда, болуп эрткен. 

Боттарының муниципалитеттериниң девискээрлеринге чуртталга бажыңнарын тудары дээш харыысалганы ап турар тус чер чагыргаларының удуртукчулары ол айтырыгны чогумчалыг шиитпирлээр, а ол ышкаш бо угланыышкынга көскү чедиишкиннерни чедип алыр болза, республикага турум чоруктуң магадылалын тургузар дээрзин билип алыр ужурлуг деп, Чазак Даргазы демдеглээн.

Хуу чуртталга бажыңнарының тудуун эргелеп-башкарарының айтырыы чугааның кол темаларының бирээзи болган.

Дыка хөй суурларда, оон туржук Кызыл хоорайда, бажыңнарны  туралаан-на черинге тудуп турар деп, Шолбан Кара-оол шүгүмчүлээн, оон аңгыда хуу чуртталга бажыңын тударынга деткимче кылдыр көрдүнген эвээш-биче акша-хөреңгини муниципалдыг тургузуглар кайы хамаанчок чарыгдаар чоруктар бар деп айыткан. «Мунипалитеттерниң удуртукчуларының кол сорулгазы — бюджет акшазын санаары. Артык чарыгдалдар дээрге Тываның болгаш силерниңне сууруңарның сайзыралынга көрдүнген хөреңгини төтчеглээни болур. Ынчангаш  бюджет акшазы-биле холбашкан документ бүрүзүн кичээнгейлиг көрүңер» — деп, регионнуң удуртукчузу негээн. Участоктарны хуу чуртталга бажыңнарын тудар кылдыр дерип кылырынга бюджет акша-хөреңгизи чедишпес деп дөгейленген чылдагаанны ол буруу шапкан.

Улуска ээн чер берип кааш, хүлээлгемни күүсеттим деп санаары шын эвес деп, Шолбан Кара-оол демдеглээн. «Ол участоктуң азы кудумчунуң электри хандырылгазын кайыын киирерил деп айтырыгны бодунга салыр, ол дээш харыысалганы албышаан, энергетика бүдүрүлгелери-биле кады шиитпирлээр херек. Бир эвес берге болза, акша-хөреңгини муниципалитеттен азы республикадан дилээлиңер. Кижилерни ээн черге кагбас херек. Чуртталга бажыңнарын тудар черни белеткээри — бистиң хүлээлгевис-тир» —деп, ол чугаалаан.

Ажыл-херекке чогумчалыг хамаарылгалыг кожууннарны республиканың Баштыңы адаан. Чижээ, бай-шыырак деп санатпайн турар Туран чаңгыс аай хевирниң хөй каът чуртталга бажыңнарын тудуп эгелээн-дир. Улуг-Хемниң чагыргазы энергетиктер-биле дугурушкаш, электри дамчыдар шугумну хуу чуртталга бажыңын тудар черже шөйүп алган. «Бажың-балгат тудуп алыр күзел кижилерде ам тыптып келген-дир. Ол ажыл дыка идепкейлиг чоруп турар. Кызылда бүдүн-бүдүн микрорайоннар көстүп келген. Беш-ле хире чыл бурунгаар ындыг эвес турган, «меңээ тудуп бериңер» дээн негелделер хөй турган. Ам чер участогун тускайлап көрүңер, бодум тудуп аар мен дей берген. Ол дээрге бистиң республикавыска социал байдалды экижидериниң чогумчалыг аргазы-дыр» — деп, Шолбан Кара-оол чугаалаан.

Чонга чер участогун үлээрин ооң боду хоруп каан деп чугааны Тываның Баштыңы буруу шапкан. «Хоржок дивээн мен—деп, ол тайылбырлаан. — Девискээрлерни шын тударының чурумун сагыыр херек деп чугаалап турган мен. Чаа кудумчунуң кандыг болурун, кандыг бажыңнар туттунары, чаа микрорайоннуң аян-хевири кандыг болурул деп чүвени бодаар ужурлуг силер. Маңаа төлевилелди барымдаалаары чугула, аңаа чуртталга бажыңнарының аразы кайы хире болурун, чадаг улус  кылаштаар чер, чырык дамчыдылгазы кандыг болурун шуптузун айтып каар. Ол ышкаш социал объектилерниң, садыгларның, аптеканың, школаның, садиктерниң турар черлери тодараттынар. Чүгле ооң соонда чер участоктарын тускайлап болур».

Бажың тудар кижилерге бажыңнарның чижек төлевилелдерин кылып бээринге, участоктарның электри хандырылгазынга акша чедишпес деп чылдагаанда үндезин чок деп Тываның Баштыңы санап турар. Ооң аргазын тып турар тус чер бот-башкарылга органнары бар, хол салдынмас болза-ла, арга черле тыпты бээр. «Аңаа оруктар, эмнелгелер, школалар, магазиннер болгаш өске-даа чүүлдер тударын силерден кым-даа негевейн турар. Ындыг турбуже комплекстиг тудугнуң чиик өртектиг төлевилелин чагыдары, келир үеде ол черлерниң каяа турарын айтыры эргежок чугула — деп, Шолбан Кара-оол чугаалаан. — Муниципалитеттерниң удуртукчулары чүгле кайы хамаанчок  тудуглар дээш эвес, эки оруктарның чогу, электриниң кииртинмээни, школаларның, уруглар садтарының, эмнелгелерниң оран-саваларының туттунмааны дээш чон мурнунга харыылаар болгай. Ол бүгү чүүлдер каттышкаш, амыдыралдың шынарынга хамааржыр».

Девискээрлерге чуртталга бажыңнарының комплекстиг тудуунга тускайлаан черлерни шиңгээдип алырының темпилерин дүргедедирин Чазак Даргазы негээн. Чижээ, Каа-Хем суурда үлегерлиг микрорайон туттунуп турар, ону канчаар тударының чижээ кылдыр сонуургап көрүңер. Боттарының девискээрлеринге тудуг материалдарын бүдүрер, инфраструктура тургузарынга хуу инвесторларны хаара тудар муниципалитеттерге деткимче көргүзерин Шолбан Кара-оол аазаан.

Чугааның түңнелинде Тываның Баштыңы бодунуң чону-биле доктаамал харылзажып турарын муниципалитеттерниң удуртукчуларынга чагаан. «Девискээрлериңерде кол-кол айтырыгларны шиитпирлээри силерниң арын-нүүрүңерниң херээ-дир. Кижилерниң үнүн дыңнаар, чагыгларны чыыр, оларны күүседир ужурлуг силер» — деп, ол демдеглээн.