Тывада соңгулда системазының 25 чылын демдеглээн

1993 чылда чоннуң референдуму-биле Россия Федерациязының конституциязын хүлээп алган соонда, РФ-тиң Төп соңгулда комиссиязын база регионнарның соңгулда комиссияларын хевирлеп эгелээн.

Тываның округ соңгулда комиссиязы республикага референдум чорудуун хандырган. Чаа Конституция-биле кады Күрүне Думазының бирги чыыжының депутаттары база Тываның Дээди хуралының депутаттары дээш бадылаашкын эрткен. Соңгукчуларның даңзызын эге баштай хол-биле бижип турган болза, чоорту соңгулда системазы хөгжүп, сайзыраан.  

«Кандыг-даа эрге-чагырганың дөзү чонда. Чон соңгулдалар таварыштыр эрге-чагырга кымга болурун тодарадып, шилиир. А соңгулдаларның хоойлу езугаар эрттерин соңгулда системазы хандырар. Ынчангаш системаның ужур-дузазы дыка улуг. Соңгулда комиссиязы соңгулдалар таварыштыр күрүне болгаш тус чер херектерин эргелеп-башкарарынга хамаатыларның киржилгезиниң, демократтыг чаартылгаларның кол идикчилери болгаш организаторлары болур. Соңгулда комиссияларының составтарында харыысалгалыг болгаш төлептиг кижилер чугула күрүне айтырыын шиитпирлээр дээш ажылдап турар. Участок соңгулда комиссияларының кежигүннеринге, соңгулда комиссияларының хоочуннарынга, соңгулданы организастап эрттиреринге деткимчени база дузаны көргүзүп турар кижилерге, тус чер бот-башкарылга органнарынга, культура, социал камгалал, өөредилге ажылдакчыларынга, хөй-ниитичилерге, волонтерларга, соңгулда чорудуунуң өске-даа киржикчилеринге – соңгулда ажыл-чорудулгазының шупту организаторларынга соңгулда системазының хөгжүлдезинге киирген улуг үлүг-хуу дээш сеткилим ханызындан өөрүп четтиргенимни илередип көрейн” – деп, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол чыылганнарга чугаалаан.  

1994-1996 чылдарда шиитпирлээр эргелиг үннүг, 18 кежигүннүг Тываның Төп соңгулда комиссиязының бирги составын, ол үениң көскү ажылдакчызы, Тыва Республиканың Президент база Чазак Администрациязының Контроль эргелелиниң начальниги Шулуу Даваевич Куулар удуртуп турган. Юридиктиг эртемнерниң доктору Николай Ондар ТР-ниң Төп соңгулда комиссиязын соонда чылдарда удурткан. Ооң удуртулгазының үезинде “Тыва Республиканың Соңгулда комиссиязының дугайында” хоойлуну хүлээп, 2001 чылда Тываның чаа Үндезин хоойлузун хүлээп алырының референдуму болуп эрткен. 2010 чылдың апрельде, Тываның Үндезин хоойлузунче өскерилгелер киирер талазы-биле бүгү чоннуң референдумунда, 2 палаталыг Дээди Хуралды дүжүрүп, чаңгыс палаталыг парламентини тургузар дээш соңгукчулар бадылаан. 2010 чылдың октябрьда Дээди Хуралдың бирги чыыжының депутаттарының соңгулдары болуп эрткен. Республика парламентизиниң ооң мурнунда адын эгиткен. 162 депутаттар санын 32 кылдыр кызырган. Ол чүгле Тываның соңгулда системазының хөгжүлдезинде эвес, а республиканың төөгүзүнде чугула черни ээлээн. 

ТР-ниң Дээди Хуралының конститустуг-эрге-хоойлу политиказының комитет даргазы, «Чаңгыс демниг Россия» партияның кежигүнү Виктор Глухов байырлыг хуралда сөс алгаш, байыр чедирген. Бо чылын Хуралдың ийиги чыыжының бүрүн эргелериниң хуусаазы төнер, күзүн республика парламентизинче соңгулдалар эрттерин чугаалаан.  

Тываның Соңгулда комиссиязының амгы үеде даргазы Олег Фортуна, 25 чыл дургузунда Тывага аңгы-аңгы деңнелдиң 500 ажыг соңгулда кампаниялары болуп эрткенин демдеглээн. Дыка хөй өскерилгелерни киирген: соңгулда хуудустарындан «шуптузунга удур» деп чүүлдү уштаан, соңгукчулар келиишкининге кызыгаарлаашкынны ап каапкан, участок соңгулда комиссияларын беш чылда хевирлээн, Чаңгыс аай соңгулда хүнүн доктааткан, соңгулдада соңгукчу кижи бодунуң турар черинге бадылап болур апарган, соңгулдаларда видеохайгааралды ажыглап турар. Ол бүгү шупту соңгулда чорудуунуң ажык-чарлыын, шынчызын болгаш көскүзүн хандырып, кыйыындан холгаараашкын чогун көргүскен. 

Бо эрткен чылдарда соңгуур эргени өйлээн чугула регион хоойлуларын хүлээп алган. Соңгулда участоктарының “турум” кызыгаарларын тургускан, соңгулдадан соңгулдаже өскерлип турбас кылдыр чогуур девискээрлерде эртип турар шупту соңгулдаларда соңгулда участоктарының схемалары чаңгыс аай апарган.  

«Онзагай байырлал-биле байырдан чедирейн. Соңгулдаларда ажылдаары – улуг харыысалга. Соңгулдалардан дыка хөй чүве хамааржырын билир бис. Ол улуг чүък, тодаргай шиитпирлер, шынчы чорук-тур. Ол хүннүң айтырыы - чоннуң үзел-бодалын илередип турары-биле эң кол. Тыва Республиканың Соңгулда комиссиязы-биле ажыл-агыйжы харылзаалыг бис. Комиссия составында бистиң партияның төлээзи база бар. Девискээр соңгулда комиссиялары, участок соңгулда комиссиялары-биле сырый ажылдап, семинарларны эрттирип турар бис. Чурагайлыг технологиялар-биле чергелештир, Тываның Соңгулда комиссиязы чылдан чылче чаартынып, соңгулда системазы экижип кел чыдарын көрүп тур бис” – деп, РФКП рескомунуң бирги секретары Роман Тамоев чугаалаан. 

Тываның амгы соңгулда системазы шиитпирлээр эргелиг үннүг 12 кежигүннүг республиканың соңгулда комиссиязындан база 19 девискээр болгаш 183 участок соңгулда комиссияларындан тургустунган.

Соңгулда системазының 25 чылынга тураскаадып, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Тываның Соңгулда комиссиязының аппарат ажылдакчыларынга, аңгы-аңгы деңнелдиң комиссия кежигүннеринге болгаш хоочуннарынга шаңналдарны тывыскан. Шораана Ооржак, Магда Шагирага Тываның Баштыңының өөрүп четтириишкинин чарлаан. Юрий Кравцов, Марина Догус-оол база Лидия Борбак-оолга Тываның Баштыңының Хүндүлел бижиктерин тывыскан.  

«1993 чылдан бээр Кызылдың участок соңгулда комиссияларынга ажылдаан мен. 1998 чылдан комиссия секретарынга, а 2008 чылдан участок соңгулда комиссияларын даргаладым. 2012 чылдан бо хүнге чедир Бай-Тайганың девискээр соңгулда комиссиязының секретары бооп ажылдап чоруур мен. Амгы соңгулда системазы-биле деңге, 25 чыл ажылдап чоруурум бо. 1986 чылдан-на соңгулда сисмазынга ажылдаан арга-дуржулгам бар. Комиссияга кижилер-биле ажылдаарга солун. 25 чыл иштинде дыка хөй чүве өскерилген, ам ажылдаары белен апарган. Байырлал-биле шупту коллегаларымга байыр чедирип, чедиишкиннерни болгаш кадышылды күзедим” – деп, Лидия Борбак-оол чугаалаан.

 Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолду база 2002-2007 чылдарда Тываның Соңгулда комиссиязының даргазы Шолбан Монгушту РФ-тиң Төп соңгулда комиссиязының “Россия Федерациязының соңгулда системазы 25” тураскаал медальдар-биле шаңнаан.