Онзагай, ховар мергежилдиг

РФ-тиң Президентизи Владимир Путин 2012 чылдың декабрь 30-де «РФ-тиң инвалидтерниң социал камгалалының» дугайында Федералдыг хоойлуда немелдени киирген. Ында бо чылдың январь 1-ден эгелеп РФ-те имнээр күрүне дылы немешкен.
Россияның кулаа дыңнавастар чөвүлели ниитилелдиң дыңнавас кижилериниң нарын айтырыгларын кичээнгейге алыры-биле тургустунган. Имнээр очулдурукчулар профессионал байырлалын октябрь 31-де демдеглээр. Олар кулаа дыңнавас кижилерге юридиктиг, экономиктиг, социал ачы-дузаны чедирип турар. Ынчангаш олар — дыңнавас кижиниң «кулаа».
Ол очулдурукчулар имнээр дыл болгаш хол үжүглели-биле өөредир. Бо мергежилди тура-соруктуг, шыдамык, ажык, чымчак сеткилдиг, өске кижиниң аарышкызын эки билир болгаш хүлээп ап шыдаар кижи шилип алыр. Олар кижилерни кулаа дыңнавас азы кадык деп ылгап турбас.
Марта Кертик-ооловна Сат 2004 чылдан эгелеп кулаа дыңнавас уругларның школа-интернадында имнээр очулдурукчу, башкы болуп ажылдап турар. Ол өвүр кожууннуң Солчур ортумак школазын дооскаш, Ленинград хоорайның политехниктиг техникумунга имнээр очулдурукчу мергежилди чедип алган. Бүгү-россияныңкулаа дыңнавастар ниитилелиниң Тывада салбырынга ол ажылчын базымнарын эгелээн.
— Марта Кертик-ооловна, канчап бо мергежилди шилип алганыңар ол?
— Кулаа дыңнавас кижилерге ачы-дуза чедирери-биле шилип алдым. Школада очулдурукчулаарындан аңгыда, имнеп чугаа-лажыр дыл бөлгүмүн эрттирип турар мен. Бичии уруглар чугаа-ны караа-биле мээң аксымдан көрүп, билип алыр. Оларны хол үжүглели-биле өөредир. Ынчангаш самбырага үжүктү бижээш, чурукту азып, тайылбырлап көргүзер. Бир эвес уруглар үжүктү шиңгээдип алган болза, оларның карактарындан кижи билип каар. Кулаа дыңнавас болганда, кадык кижилерге бодаарга, бөдүүн теманы, чижээлээрге, өг-бүле дугайында тайылбырлап өөредири дыка берге. Ылаңгыя суурлардан келген уруглар-биле бот-тускайлаң ажылдаар апаар, чүге дизе олар уруглар сады барбайн турган, ада-иези имнээр дылды билбес боор. Бөлгүмнерден аңгыда, уругларга школага эрткен кежээлерни, байырлалдарны, музейже экскурсияларны, аңгы-аңгы хемчеглерни албан очулдуруп тайылбырлаар.
— Школага уруглар-биле ажылдаар мурнунда каяа ажылдап турган силер?
— Бүгү Россияның кулаа дыңнавастар чөвүлелиниң Тывада салбырынга келген кулаа дыңнавас кижилерге дуза кадып ажылдап турдум. Албан черлери, эмнелгелер, суд, социал департамент, юристерже шын билдириишкиннер бижиирде (хуу сайгарлыкчы болурда) ажыл чоктар агентилелинче, аңгы-аңгы специалистерге кирерде оларга оларның чугаазын тайылбыр-лаар, азы судтуң шиитпирин дыңнадыр дээн ышкаш ажыл черле төнмес боор чүве.
— Школада элээди уруглар-биле ажылдаарынга бергедээшкиннер бар бе?
— Олар-биле көгүде аарак чугаалажыр болза эки. Кулаа дыңнавас боордан башка, элээди апарган уругларның айтырыглары кадык уруглар-биле дөмей. Доозукчу класстарга амы-тынынга чедер мен деп баар үелер турар. Ынчангаш психолог база болур ужурлуг мен. Чылдагаан-нары — бир дугаар бүтпээн ынакшыл, эш-өөрү оларны куду көрген, хомудаткан таварылгалар, өг-бүлезинде берге, нарын байдалдың уржуу дээш, аңгы-аңгы. Чижээ, чаңгысклассчылары эки телефон, идик-хептиг болур, а ооң хеви бөдүүн, телефону чок. Ол дээш чаңгыскассчылары ону кочулаарга, ол хомудаар. Азы суурда ада-иези ооң күрүне-биле көрдүнген пенсиязын боттары ажыглаар, чарып каап-тар, а пенсия алыкчызы оглу, уруунга чүнү-даа бербес боору кайы хөй. Дыштанылгалар үезинде шупту эш-өөрлери өөрүшкү-маңнайлыг чана бээр, а ада-иезиниңалбаан уруглары интернатка артып каарга, бичии төлге кайы хире хомуданчыг деп, ол бодун кымга-даа херек-чок-тур мен деп түңнелге кээр болгай.
Эң-не хомуданчыг чүүл — уругларның ада-иези боттарының-на төрээн ажы-төлүнүң дылын билбес, ону өөренип алыр күзели чок болур. Школага чедип келгеш, менден: «Бо чүнү чугаалап турар кижил аан?» — деп айтырар. Бир эвес ада-иези уругларының чүнү чугаалаксап турарын биликсевес болза, олар кымга сагыш-сеткилин ажыдарыл, канчап амыдырап-чурттаарыл? Чамдык доозукчу класс чеде берген уругларның ада-иелери ажы-төлү школа доозуптарга, улаштыр дээди өөредилге чедир өөредип алырын бодавастар. Чижээ, бир доозукчу дээди өөредилге черинче кызып кирип алган, а ада-иези ооң пенсиязын бербейн, ону өөредип чорутпаан таварылгалар бар.
Бо чылдар дургузунда чеже уруглар чажыттарын меңээ чугаалаваан дээр, чүге дизе ада-иези оларга чоок эвес болуп турар, херекке албас.
— Марта Кертик-ооловна, өг-бүлеңер дугайында таныштырып көрүңерем.
— өөм ээзин Александр Төмүр-Маадырович Сат дээр. Ол — хостуг хүреш тренери. Улуг уруум Ай-Кара — өг-бүлелиг, хеймери Байырмаа — Владивосток хоорайда дээди өөредилге чериниң 2 дугаар курузунуң студентизи. Ийи чаптанчыг уйнуктарлыг бис.
— Хостуг үеңерде өг-бүлеңер-биле чүнү кылырынга ынак силер, Марта Кертик-ооловна?
— Бистиң өг-бүлевис — спортчу. Кыжын «Тайга» станциязынга хаактаар, волейбол, баскетбол, стол теннизинге ынак бис. Чайгы дыштанылга азы шөлээ үезинде Тываның эм шынарлыг аржааннарынга, хөлдеринге дыштаныр-дыр бис. өөм ээзи — бистиң өг-бүлевистиң повары, дыштаныр хүннерде амданныг аъш-чем кылыры чаңчыл болган. Ооң аажок амданныг пловунга дыка ынак бис.
Марта Кертик-ооловна имнеп очулдурукчулааш, 34 чыл чеде берген. Ону школада ажылындан аңгыда, суд, прокуратура дээш, аңгы-аңгы албан черлери очулдурукчулап бээринче бо-ла чалай бээр. Тывада 3 имнээр очулдурукчу бар, а кулаа дыңнавас кижилерниң саны – 693. АКШ-та полицияга ажылдаарда, имнээр дылды билбес болза, ону ажылче хүлээп албас. Россияда имнээр күрүне дылы немешкени-биле байдал эки талаже өскерли бээриниң магадылалы улуг.

 Шончалай Ховалыг.

"Шын" солун