Тывада Сибирь федералдыг округда күрүнениң национал политиказын боттандырар айтырыгларны сайгарган

 «Төп Азияның IV төөгү номчулгалары: культраларның чаңгыс аай база хөй талалыг дөмейлешкээниң делгеми» эртем-практиктиг делегей конференциязының ажылы-биле ону эрттирген. Чурттуң аңгы-аңгы реоионнарындан эртемденнер «төгерик стол» үезинде, Россияның амгы национал болгаш этнонационал политиказының идеологтуг элээн каш айтырыгларны, националдар аразында хамарылглар болгаш чөрүлдээлер база этносоциал айтырыгларны анализтээн. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ниитилел айтырыгларының эртемденнери-биле чугааны кылган.  

«Бөгүн нарын болгаш ханы уткалыг айтырыг – националдар аразында хамаарылгаларже онза кичээнгейни углаан бис – деп, Шолбан Кара-оол эртем-практиктиг конференцияның «төгерик стол» киржикчилеринге чугаазын эгелээн. – Ону чаңгыс чугаа-биле мында ак, ында кара деп, болбас».  

Националдар аразында хамаарылга күрүнениң күчүзүнден база экономиканың сайзыралындан дыка хамааржыр деп, Тываның Баштыңы демдеглээн. «Күрүне сулараанындан, хамааты кижиге айыыл чок чорукту бээр харыы чок турган, 90 чылдарны сактып кээлиңер. Ынчан националдар аразында хамаарылга айтырыын карааның шыйыындан база кежиниң өңүнден ылгап, чылдагаанны дилеп эгелээн – деп, Шолбан Кара-оол сагындырган. – Ол өйде Уралга чурттап тургаш, солун-сеткүүлдерден Тывада националдар аразында чөрүлдээ үнгенин билип ап турдум. Чежени күзээр силер, ол хире алыңар, күрүнени хоозурадыр дээн, ажылдарны эң-не бедиинден чорудуп турган».  

Ол үеде чурттуң хоозураан экономиказы болгаш инфраструктуразы кижилерге анаа чурттаар арганы бербейн, шупту чоннар аразынга дүрбүжүүшкүнге эккелген. «Кижилер бажыңынче эки шалыңны эккеп, боттарын кижи-дир бис деп медереп эгелээр болза, чүгле ынчан националдар аразында политиканың чедиишкиннерин чугаалап болур» - деп, Шолбан Кара-оол демдеглээн. 

Тываның Баштыңы республиканың чурттакчы чонунуң этниктиг тургузуунуң талазы-биле чамдык сан-чурагайларны таныштырган. 

Статистика медээзи-биле алырга, амгы үеде регионнуң чурттакчы чоннуң 82 хуузу азы 263,9 муңу тывалар, а 49,4 муңу - орустар (16 хуу). Республика Баштыңы ооң-биле чергелештир, шагдагы сан-чурагайларны берген. 1944 чылда, кажан Тыва ССРЭ-ниң составынче кирип турда, тывалар 85 хуу, а өске чоннарның төлээлери 15 хуу турган. Республиканың улус ажыл-агый тургузуушкунунуң чылдарында, чоннуң составы өскерилген. 1979 чылда тывалар 75,5 хуу, а орус хамаатылар 36,2 хуу четкен. 2002 чылда демдеглеттинген, хоозуралдыг 90 чылдарның статистиказындан алгаш көөрге, республикада 77 хуу тывалар, а орустар – 20,1 хуу турган. 

«Орус чон тываларның камгалакчылары болурунга идегээш, Россия-биле каттыжар деп шиитпирни хүлээп алган бистиң өгбелеривис дыка мерген угаанныг база хынамчылыг болган – деп, Шолбан Кара-оол демдеглээн. – Кандыг-даа күрүнениң курлавыры кижилерде, бодунуң иштинде былганыры болдунмас деп, республика чазаа билир. Кижилерниң шынары экижээн тудум, регионнуң бодунуң хөгжүлдезинге эки аргалар тургустунар. Мононационал регион болур дээш Тыва кызып турар дээн буруудаашкын үндезин чок». 

Статистика база социологтуг айтырыглар ындыг чүүлдү бадыткавайн турар. Айтырыгларга харыылаан кижилерниң 46,3 хуузу Тывада чоннар аразында найырал эки деп айытканын Националдар херектериниң талазы-биле федералдыг агентилел демдеглээн. Ажырбас деп 25,5%, өй-тавында – 12,6%, багай деп – 11% харыылаан. 

«Сөөлгү үш чылда республикада чоннар аразының хамаарылгазы эки деп үнелээн кижилер 14,4 хуу немешкенин социологтар демдеглээн. 2015 чылда 70 хуу турган болза, чыл бурунгаар – 84,4 хуу апарган» - деп, Тываның Баштыңы демдеглээн.  

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол бодунуң блогунда эртемденнер-биле ужуражылгазындан үзел-бодалын бижээн: 

"Бистиң эртемденнеривис солун болгаш дыка херек шинчилелди – Тываның чурттакчыларының хамааты бот-тускайлаңын дугайында ажылды чоруткан. Чаңгыс чер-чурттугларымның хөй кезии, 80 хире хуузу, а аныяктарның шуптузу боттарын бир дугаарында российжилер деп санаан. Ооң соонда орустар, тывалар, армяннар, хакастар болгаш өске-даа чоннар. Меңээ ол факт дыка хөйнү чугаалап турар! Бирээде, кезээде бүзүрээрим болгаш демдеглээрим бистиң интернационалчы чоруувус – анаа-ла ындыг идеологтуг конструкция эвес-тир. Ол бөдүүн, тодаргай кижилерде туттунуп турар. Олар кандыг нациялыындан база чүдүлгелиинден хамаарылга чокка, бот-боттарын деткижип, камгалажып, хүндүлеп, хоойлу-биле чурттап турар. 

Экономикада республиканың чедиишкиннери база ону бадыткаар. Кижилер бот-боттарынга бүзүрешпес турган болза, ол чедип алдынмас. 2016 чылдан бээр республиканың орус дылдыг чурттакчы чону көвүдеп, совет үе соонда 4 хуу өскен. Бистиң школаларывысче, дээди өөредилге черлеринче, организацияларже, шериг кезектеринче бүгү Россиядан специалистерни чалап, бизнести шуудадып эгелээнивис-биле. Улуг өг-бүле дег хөй националдыг республикага – тайбыңны болгаш чыргалды боттуг ажыл-херектер-биле доктаамал быжыглаар херек. Олар анаа-ла тургустунуп келбес. Уткуй базымнар болгаш ниити күжениишкин ачызы-биле үре-түңнелди чедип алыр. Мээң бодалым ындыг. 

Философия эртемнериниң доктору, РЭА-ның Сибирь салбырының Философия болгаш эрге-хоойлу институдунуң кол эртем ажылдакчызы Попков Юрий Владимирович, Красноярск крайның губернаторунуң хөй-ниити-биле харылзаа эргелелиниң начальнигиниң оралакчызы, төөгү эртемнериниң кандидады Рафиков Рашит Гиззатович дээн ышкаш, алдар аттыг кижилер ол талазы-биле мени деткээнинге четтирдим. Иркутск облазының Администрациязындан албан езунуң төлээзи Ольга Александровна Куриленкова Каа-Хем бажында орус культура фестивалын эрттирип турар Тыва Республиканың үлегер-чижээ эки-дир деп демдеглээни онза болду. Иркутск область бистиң чедиишкиннеривисти демдеглеп, Тывага деңнежир дээни тулган-дыр! «Төгерик столда» күрүнениң национал политиказын сайгарып, бүгү Сибирьге ону боттандырарынга чугула болгаш ажыктыг дыка хөй чүүлдерни чугаалаштывыс».