Тываның эрге-чагыргазы өскүс уругларга бажың тудуу биле үлелгезинге хөй-ниити контролюн тургускан

Тудуг сайыды Евгений Овсянников республикада өскүс уругларга чуртталга бажыңнарының тудуу ниитизи-биле шапкын чоруп турарын чугаалаан. Нарын байдал чүгле найысылалда болгаш ооң тудугжуларында. Чамдык тудугжулар-биле керээлерни үскен, ынчангаш өске тудугжулар өскүстерге бажыңнарны чедир тудар. Ам Кызылда байдал чүгээртээн. Каа-Хем кудумчузунда 90 «а», 90 «б» база 90 «в» бажыңнарның тудуу чоруп турар. 

Эрткен чылын Кызыл хоорайга бажыңнар алыр ужурлуг 48 кижи бо чылын Иркутская кудумчуда бажыңдан квартираларны керээ езугаар алырлар. А бо чылын квартиралар алыр ужурлуг кижилер чыл төнчүзүнге чедир бажыңнаныр.  

Айтырыгларның хөй кезии Саида Сенгииге болган. Чыл санында республикага чеже бажыңны тудар ужурлугул, Агентилелдиң реестринде оочурда кижилерниң саны чүге көвүдеп турарыл, чаа бажыңнарны кымнар үлеп турарыл деп айтырган. Чыл чылы-биле бажың манаарының орнунга чурттаар оран-сава садып алыр сертификатты чүге бербезил дээн ышкаш айтырыгны база сонуургаан.  

Өг-бүле болгаш уруглар херээниң талазы-биле агентилелдиң директору ол болгаш өске-даа айтырыгларга долу харыыларны бээрин кызыткан. РФ-тиң Өөредилге болгаш эртем яамызы шупту регионнарның аразында үлээн квота езугаар бажың тудар акша-хөреңгини тускайлап турарын тайылбырлаан.  

Республикага акша-хөреңгини алыкчылар саны-биле эвес, а дөрбелчин метрде өртекти, бөгүнде республикада бир дөрбелчин метрде 34 муң рубльден эвээш үэвес түңнү көрүп тускайлаарын Евгений Овсянников немей тайылбырлаан. 

Хөй ниити организацияларының, Кызыл хоорайның школа-интернадының, ажаалда-тежээлде органнарының, Хөй-ниити улусчу фронтунуң төлээлери база өскүстерниң боттары кирген бүдүн комиссия бажыңнар үлелгезиниң айтырыын көрүп турар. Ол хыналда-контроль органы оочурнуң реестринче киирер азы уштур айтырыгларны база көөр. Комиссия кежигүннериниң хуралдаанының түңнели-биле реестрде оочурлуг кижилер саны немежип турар дээр болза, шын эвес. Бир эвес суд шиитпирин эккээр болза, агентилелдиң чуртталга комиссиязы ону күүседип, шиитпирни кажан үндүргенил, ол хүн-биле реестрже киирер. Ынчангаш ол чылдагаан-биле оочурда кижилерниң саны көвүдеп турар. 

Агентилелдиң директору база бир айтырыгже кичээнгейни угландырган. Чок болган өскүс уругларның бажыңнарын оларның төрелдери эжелеп алгаш, хостап бербейн туруп бээр таварылгалар база бар, хоойлу езугаар ол бажыңны өске өскүс кижиге дамчыдып бээр ужурлуг. Чурттаар оран-сава садып алырынга акша сертификаттарын үндүрер эрге агентилелде чок. Хоойлу негелдези езугаар, өскүстерге чурттаар оран-саваны чүгле чаа бажыңнардан бээр ужурлуг. Өскүстерге берип турар бажыңнарның шөлү бир кижиге көрдүнген хемчээлден – 12,5 дөрбелчин метрден оранчок улуг дээрзин демдеглээн. (Чурттаар черни үлеп тургаш, өг-бүлениң составын өөренип көрбес). Өскүстерге херек кырында 33,8 дөрбелчин метр шөлдүг чурттаар оран-саваны берип турар. Суур черде чурттап турарлар бажыңдан аңгыда, 12 соток черни база ап, аңаа тудуг кажааларын, огород ажыл-агыйын тудуп болур. 

Ие капиталын алгаш, ооң-биле чурттаар байдалын экижидип алган херээженнерни чүге реестрден уштуп турарын база айтырганнар. Халас чурттаар оран-сава база ие капиталы – күрүне ачы-дузалары-дыр деп харыыны берген. Ие капиталын алгаш, чурттаар чер садып алган кижилер бажың алыр эргезин чидирер, чүге дизе күрүнениң ачы-дузазын бир катап ажыглап болур. 

Айтырыгларга харыылардан аңгыда, боттарының санал-оналдарын база кииргеннер.

 Сай-Суу Байкара чыглып келген өскүстер чаа хөй-ниити организациязын тургузуп турарын дыңнаткан. Агентилелдиң чуртталга комиссиязының хуралдарынга киржип, чаа тудугларга база ооң шынарынга контрольду тургузар күзелдиг 70 кижиниң 10-ундан тургустунган чаа хөй-ниити организациязы ол айтырыглар-биле ажылдаарынга белен. 

Евгений Овсянников чаа бажыңнарда чедир кылдынмаан чүүлдер республиканың тудуг яамызының база аарышкылыг айтырыы, ынчангаш активчилерниң чамдыызын тудуг ажылын контрольдаарынче киириштирип, а чамдыызын агентилелдиң чуртталга комиссиязының составынга ажылдаарын сүмелээн.  

«Салым-чолга киржилге» өскүстерниң хөй-ниити организациязының удуртукчузу Лиана Монгуш бо хонуктарда соңгударындан ойталаанын Саида Сенгии дыңнаткан. Чоокта чаа божаан ие хөй-ниити ажыл-чорудулгазынга киржип шыдавазын дамчыткан. Күзелдиг кижилер бар болза, ол организацияның ажылын холга тудуп ап болурун дыңнаткан.

Киржикчилер ужуражылга соонда сайыттан база агентилелдиң директорундан хууда айтырыгларынга харыыларны алган. 

Ооң соонда Саида Сенгии өскүстер-биле база бир ужуражылганы Өг-бүле болгаш уруглар херектериниң талазы-биле агентилелге эрттирип, чуртталга комиссиязының ажылын тодаргай тайылбырлаан. Ол хүн кээп шыдаваан өскүстер дараазында вторникте, февраль 6-да, Кызыл хоорайның Бай-Хаакская кудумчузунда 6 дугаар бажыңда, Өг-бүлеге болгаш уругларга социал дуза төвүнге 17 шакта хүлээп алыышкынга кээп болурун агентилеледиң директору дыңнаткан. 

Саида Сенги, Тыва Республиканың Өг-бүле болгаш уруглар херээниң талазы-биле агентилелдиң директору: 

- Бөгүн бисте хүлээп алыышкын хүнү. Оочурда өскүстерге бажыңнар үлелгезиниң талазы-биле дээш, өске-даа айтырыгларлыг кижилер четверг санында-ла кээп турар. Бөгүнгү хүлээп алыышкында 7 кижи бижиткен, оларның 6-зы суд шиитпирлерлиг. Республиканың Чазаа шупту программалар-биле 2016 база 2017 чылдарның тудугларын доозар дээш шупту хемчеглерни ап турарын тайылбырладывыс. Чаа сайыттың удуртулгазы-биле яамы база ажылдарны кылып турар. Тываның Баштыңы контрольда алган. Кижи бүрүзү айтырыгларлыг, ынчангаш оларның шуптузун дыңнадывыс. Өг-бүле болгаш уруглар херээниң талазы-биле агентилелдиң, чуртталга комиссиязының кежигүннери база олурушкан. Делгереңгей тайылбырларны бердивис. Каа-Хем биле Иркутская кудумчуларында бажыңнарның тудуу кажан доостурун колдуунда айтырдылар.

 Өскүс уругларның республиканың хөй-ниити чөвүлели-биле сырый ажылдажылга бо чылын эгелээн. Ол кончуг эки. Оларның чуртталга комиссияларының хуралынга киржир күзелин көрзе эки боор деп бодап тур мен. Четверг санында агентилел хуу айтырыгларлыг кижилерни хүлээп алырынга кезээде белен. 

 Ол категорияның хамаатыларын чурттаар бажыңнар-биле хандырарынга акша-хөреңгини күрүне 20 чыл хире бербээн. Ол үе дургузунда бажыңныг болуксаан өскүстерниң саны 6 муң четкен. Ол чидиг айтырыг чүгле 2008 чылда шиитпирлеттинип эгелээн, ол хире узун хуусаада үзүктелген соонда, баштайгы дээрезинде 955 муң рубльди тускайлаан. Ооң 800 муң рубли – республика бюджединиң акшазы. Дараазында чылдарда республиканың эрге-чагыргазы Москвага программаны камгалап, саң-хөө акшаландырыышкынын көвүдеткен.

Кажан өскүстерге бажыңнарны хөйү-биле тудуп эгелээрге, суд негелделери көвүдээн. Чурттаар оран-саваны ындыг арга-биле ап болур деп улус биле берген. Ындыг болзажок, 20 чылдар иштинде чыглы берген айтырыгны шиитпирлээри ындыг-ла амыр эвес. Аңаа миллиард түңнүг акшалар херек. Республиканың эрге-чагыргазы болгаш муниципалитеттер өскүстерни чурттаар чер-биле хандырар дээш шупту хемчеглерни чорудуп турар. Ооң түңнелдери көскү.

 Тывага ол программаны 2008 чылдан боттандырып эгелээнден бээр 1200 өскүстер чаа бажыңнарны алган. Ол сорулгаже федералдыг болгаш республика бюджеттеринден 1,5 млрд хире рубльди тускайлаан. Тываның Өг-бүле болгаш уруглар херектериниң талазы-биле агентилелдиң ажыл-чорудулгазының чугула угланыышкыны — өскүстерге, ада-иезиниң хайгааралы чок артканнарга чурттаар бажыңнар тудар акша-хөреңгини үе-шаанда шиңгээдирин хайгаараарынга контроль болур.  

2018 чылдың январь 1-ниң хүнүнде, бажың чок болгаш ону алыр учетта турар өскүс уругларның саны 1,4 хуу өзүп, 4611 кижи четкен: 14-17 харлыг – 1080 кижи; 18-23 харлыг – 1720 кижи; 23 болгаш оон өрү назылыг – 1811 кижи. Оочурда турар кижилерниң саны Кызыл хоорайда эң хөй - 1668 кижи, Чөөн-Хемчик кожуунда - 388 кижи, Кызыл кожуунда - 351 кижи. 

2017 чылда өскүс уругларны чурттаар бажың-биле хандырарынче 150 млн. ажыг рубльди шилчиткен. Ооң 142 млн. рубли - федералдыг бюджеттиң, 8 млн. рубль ажыы - республика бюджединиң акша-хөреңгизи. Ол түң-биле 163 кижини бажың-биле хандырар. 

Белен объектилерде 38 бажыңны үлээн, а өске кожууннарда туткан чуртталга бажыңнарынга документилер чыыры уламчылап турарын агентилел дыңнаткан. Мөңгүн-Тайга кожуунда 6 бажыңны үе шаанда тутпааны дээш тудугжулар-биле сайгаржып турар. Кызылда Иркутская кудумчузунда 48 квартиралыг бажыңны тудуп турар. «Жилье» КХН-биле 2017 чылдың августта күрүне керээзин чарган. 2018 чылдың майда тудугну доозар.

Чаа бажыңнар алган өскүстер болгаш ада-иезиниң хайгааралы чок арткан уругларга алган бажыңнарын камныг эдилээр дугайында тайылбыр ажылын чорудуп, буклеттерни үлээн.

I. Өскүс болгаш ада-иезиниң хайгааралы чок арткан уругларны бажың-биле хандырынга акшаландырыышкын 

 2008 чылга чедир акша-хөреңги салдынмаан. 

 2008 чыл 

 Шупту – 955, 5 муң рубль. 

 Федералдыг бюджеттен – 155, 5 муң рубль.  

Республика бюджединден – 800 муң рубль. 

Шупту – 7 млн. 652, 5 муң рубль.  

Федералдыг бюджеттен – 1 млн. 018 муң рубль.

 Республика бюджединден – 6 млн. 634, 5 муң рубль. 

 2010 чыл 

 Шупту – 26 млн. 420 муң рубль. 

Федералдыг бюджеттен – 16 млн. 471 муң рубль. 

 Шупту – 98 млн. 662 муң 334 рубль. 

Федералдыг бюджеттен – 58 млн. 422 муң 796 рубль.

 Республика бюджединден – 40 млн. 239 муң 538 рубль.

 Шупту – 85 млн. 288 муң 221 рубль.

 Федералдыг бюджеттен – 60 млн. 449 муң 321 рубль.

 Республика бюджединден – 24 млн. 838 муң 900 рубль. 

 2013 чыл 

 Шупту – 316 млн. 602 тыс. 300 рубль.

 Федералдыг бюджеттен – 194 млн. 393 муң 800 рубль.

 Республика бюджединден – 122 млн. 208 муң 500 рубль. 

Шупту – 422 млн. 731 муң 200 рубль. 

Федералдыг бюджеттен – 218 млн. 129 муң 300 рубль. 

Республика бюджединден – 204 млн. 601 муң 900 рубль. 

 2015 чыл 

 Шупту – 190 млн. рубль. 

 Федералдыг бюджеттен – 180 млн. 589 муң 600 рубль.

 Республика бюджединден – 9 млн. 504 муң 700 рубль. 

 2016 чыл 

 Шупту – 197 млн. 335 муң 100 рубль.  

Федералдыг бюджеттен – 187 млн. 468 муң 300 рубль. 

Республика бюджединден – 9 млн. 866 муң 800 рубль. 

 2017 чыл 

 Шупту – 150 млн. 565 муң рубль.  

Федералдыг бюджеттен – 142 млн. 263 муң 300 рубль. 

Республика бюджединден – 8 млн. 301 муң 700 рубль. 

2008 чылдан 2017 чылга чедир өскүс болгаш ада-иезиниң хайгааралы чок арткан уругларны чурттаар оран-сава-биле хандырарынга республикадан шупту 1 млрд. 496 млн. 306 муң 455 рубльди чарыгдаан. (Федералдыг бюджеттен – 1 059 360 917 рубль; Республика бюджединден – 436 945 538 рубль.) 

Шупту – 433 млн. 247 муң рубль, ооң санында:

 федералдыг бюджеттен – 228, 6 млн. рубль. 

республика бюджединден – 204,6 млн. рубль. 

 2008 чыл – 22 кижи; 

 2009 чыл – 35 кижи; 

 2010 чыл – 80 кижи; 

 2011 чыл – 144 кижи; 

 2012 чыл – 105 кижи; 

 2013 чыл – 308 кижи; 

 2014 чыл – 404 кижи; 

 2015 чыл – 107 кижи; 

 2016 чыл – 43 кижи;  

2017 чыл – 38 кижи (туттунган объектилерни ажыглалга киирген соонда саннар өскерлип турар) 

 2008 чылдан 2017 чылга чедир шупту 1286 өскүстер.

 III. Өскүс болгаш ада-иезиниң хайгааралы чок арткан уругларның бажың оочурунда 

2018 чылдың январь эгезинде – 4611 кижи: 

 14-ден 18 харга чедир – 1080 кижи; 

 18-тен 23 харга чедир – 1720 кижи; 

 23 хар болгаш оон өрү назылыг– 1811 кижи. 

Кызыл хоорайда ындыг хамаатылар - 1668 кижи;  

Чөөн-Хемчик кожуунда - 388 кижи, 

 Кызыл кожуунда - 351 кижи.