Тывада суггат системазының каттышкан инвентаризациязын кылыр

21.09.2022 Тываның Баштыңы республиканың суггат системазын катап тургузарынга базым аайы-биле план апаар кол кезектерлиг, тодаргай болгаш ажыктыг “орук картазын” ажылдап кылыр даалганы чазактың аграрлыг блогунга дааскан. Владислав Ховалыг бо чылдың хову ажылдарының үезинде, суггат системаларын септеп эгелээрин чеже-даа сагындырган. Изиг, кааң чай чер ажылдыгларга когаралды чедирип, бо айтырыгны соңгаарлатпайн шиитпирлээрин негеп келген.
Регион чазаанга эрткен хуралда, Роскөдээ ажыл-агый хайгааралының Хакас база Тыва Республикалар болгаш Кемерово облазы – Кузбасс талазы-биле эргелел удуртукчузунуң оралакчызы Светланой Артёмова киришкеш, ол талазы-биле бодалын илереткен. Республика девискээринде ажыглаттынмайн чыдар черлерни ажылгалче хаара тударының дугайында чугааны ол кылган. Бир эвес көдээ ажыл-агый шөлдерин шинчилеп көөр чүве болза, республикада черниң 90 хуузун одар-белчиир кылдыр дорт ажыглап турар болгаш, Тыва ол талазы-биле чогумчалыг деп, Артёмова дыңнаткан. Ындыг болзажок, долу ажыглаттынмайн турар черлер категориялары база бар. Эргелелдиң специалистери республиканың кожууннарынче дилег чагаалар чорударга, 17 муниципалдыг тургузугнуң чүгле ону көдээ ажыл-агый черлериниң тодаргай тайылбырын бижээн албан езунуң медээзин бээр аргалыг болганы, муниципалитеттерде чер талазы-биле контроль кошкак болганын бадыткаан деп, Артёмова демдеглээн. 10 девискээрниң сан-чурагайын анализтээрге, ында 273 муң гектар көдээ ажыл-агый черлери, азы республиканың көдээ ажыл-агый ажыглалдыг ниити шөлүнүң 10 хуузу бөгүнде ажыглал чок чыдары билдинген.
- Көдээ ажыл-агыйынга ажыглаар черлерни ажыглавайн турары азы оларны хөрзүн камгалаар талазы-биле чер хоойлужудулгазының негелделерин сагывайн ажыглаары, бир дугаарында, тарылга шөлдеринден бедик дүжүт алырының кол магадылалы - ооң беримчезин кудуладыр – деп, Светлана Артёмова сагындырган.
Республика сөөлгү үш чылда тарылга шөлдерин улгаттырып турзажок, тараа шөлдериниң курлавырының чартыындан эвээжин бо хүнде ажыглап турар. Бо чылын 135 муң га тарылга шөлүнүң чүгле 56 муңунда үрезинни чашкан деп, көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем сайыды Сергей Ондар дыңнаткан. Тарылга шөлүн оон-даа улгаттырар дизе, бо чай ышкаш берге сезонда культуралар дүжүдүн алырда, ол девискээрлерде суггат бугаларының системазын ажыглалче киирери чугула.
Совет үеде тарылга шөлдерин 127 суггат системалары суггарып турган, бөгүнде чүгле 51 система бар деп, Тыва мелиорация-суг ажыл-агыйының директорунуң албан хүлээлгезин күүседип турар Владимир Белобородов чугаалаан. Оларның безин көвей кезии сан чок болгаш, септеп-селииринге хөй акша-хөреңги херек. А ол сорулгага күрүне деткимчезин ап болур. Чылдың-на суггат системаларының капитал септелгезинче акша-хөреңгини федералдыг бюджеттен аңгылап турарын Белобородов чугаалаан. Республика эрткен чылын беш системаның септелгезинче акшаландырыышкыны ол дөстен алган. Суггат системалары чогуур негелделерге дүүшкен турары, айтырыг ында. Ооң төлевилел-смета болгаш өске-даа документилериниң, системаны шынчы ажыглаарын даанган боттуг өнчү ээзиниң бары, эң кол негелде. Республикада суггат системаларының хөй кезииниң эргезин тургускан документилери 90 чылдарда читкен, а ону тургузары улуг айтырыг болганы билдинген. Ону шиитпирлээр дизе, республиканың шупту мелиорация комплекизиниң улуг инвентаризациязын кылып, ооң түңнели-биле бар система бүрүзүнге документилерни кылдырарын специалистер саналдаан.
Владислав Ховалыг “орук картазын” ажылдап кылырын бодунуң оралакчызы Уран-оол Ондарга дагзып тура, пункт аайы-биле базым бүрүзүнүң кылыр ажылдарын чиге айтып, харыысалгалыг кижилерни демдеглеп, ажылды күүседир шын хуусааны айтырын негээн.
- Силерге таарымчалыг эвес, а улуг күш болгаш акша-хөреңги херек бол, боттуг магадылалды бээр ындыг картаны ажылдап кылыңар. Аграрлыг республика болганывыста, ажыл-чорудулгавыстың приоритедин ылавылап, ону барымдаалаар ужурлуг бис. Ам чаа чугаалашканывыс ышкаш, ажылывыстың төнчү сорулгазы - улуг. Ажыглаттынмайн чыдар көдээ ажыл-агый черлериниң медээлер баазазын тургузар херек. Кандыг-даа көдээ ажыл-агый бараан бүдүрүкчүзүнге, бистиң девискээривисте кандыг чер хостуун, кадастр учедунда тургусканын, тарылга шөлү бе, шөлү кайы хирел, чер ставказы кажыл, хөлезилээр негелделери кандыгыл дээн айтырыгларга харыыларны алыр информацияны чыып, ону чедингир кылыптар болза, анаа чыдар черлерни ажыглаар күзелдиг чаа көдээ ажыл-агый бүдүрүкчүлери черле тыпты бээр – деп, республика Баштыңы демдеглээн.