РЕСПУБЛИКА ХYНY-БИЛЕ ТЫВАНЫҢ БАШТЫҢЫНЫҢ БАЙЫР ЧЕДИРИИШКИНИ

 Эргим чаңгыс чер-чурттугларым болгаш бистиң республиканың аалчылары! 

 Тываның кол күрүне байырлалы — Республика хүнү-биле силерге сеткилим ханызындан байыр чедирип тур мен! Азияның төвүнге бот-догуннаан күрүнени тургузарының дугайында шиитпирни Суг-Бажы деп черге 1921 чылдың август 14-те хүлээп алган. Ооң даартазында Бүгү-Тываның Тургузукчу хуралы Тыва Арат Республиканың тургустунганын албан-езузу-биле чарлаан. Ынчангаш 1999 чылдың февраль 12-де Тыва Республиканың Хоойлузу-биле август 15-ти байырлал хүнү кылдыр доктааткан, бөгүн бистиң төрээн Тывавыстың бүгү булуңнары ооң тозан дөрткү төрүттүнген хүнүн демдеглээр. 

 Тыва Арат Республиканың туруп келген чылдары — бистиң чонувустуң төөгүзүнге чугула үе-чада. Төөгү талазы-биле кыска хуусаа дургузунда Россияның чоннарының бүгү талалыг деткимчези-биле араттар эрес-шудургу күш-ажылы-биле бурунгу Тыва черге социал-экономика, культура, эртем-билиг талазы-биле үндезин чаартылгаларны боттандырган. Тываның болгаш Россияның чоннарының аразында доктаамал быжыгып келген харылзаалары, Ада-чурттуң Улуг дайынының чылдарында тулчуушкун шөлдеринге кады төккен ханы, 1944 чылда Россияның составынга Тыва Арат Республиканың эки тура-биле каттыжып киргениниң соонда найыралды улам быжыктырган. 

 Тыва Республика бөгүн — чурттуң чаңгыс аай экономиктиг, политиктиг болгаш эрге-хоойлу делгеминде Россия Федерациязының дең эргелиг субъектизи. Ол байдал төрээн республикавыстың социал-экономиктиг хөгжүлдезин дүргедедиринче угланган хөй планныг болгаш улуг хемчээлдиг сорулгаларны күүседиринге делгем аргаларны ажыдып турар.

 Эрткен чылын бистиң республика төөгү талазы-биле эң чугула бедикти — Россия-биле демнежилгезиниң 100 чылын ажып эрткен. Юбилейлиг чылда чедип алганывыс ол бедиктерни болгаш хөгжүлдениң темпилерин ол хевээр тудуп шыдаар бис бе? 

 Амгы 2015 чыл бистиң келир он чылда сайзыралывысты баш бурунгаар тодарадып турар болуушкуннар-биле эгелээн. Февральда чурттуң Чазаа 2015 чылга чедир бистиң республикавыстың социал-экономиктиг хөгжүлдезинче угланган хемчеглерниң планын бадылаан. 

 Чуртта болуп турар экономиктиг ниити кудулаашкынга хамаарыштыр бистиң республикавыстың бирги чартык чылда түңнелдерин эрткен чылдың ол үезинге деңнээрге, улуг эвес-даа болза, бүзүрелди болдуруп турар. Yлетпүр бүдүрүлгезиниң индекизи — 3,2 хуу, чуртталга бажыңнарын ажыглалга киирери — 1,2 катап, чүък сөөртүлгези — 2,1 катап, пассажир аргыштырылгазы — 9,5 хуу, харылзаа ачы-дузазының хемчээли — 4,9 хуу өскен болуп турар.. Кол капиталче инвестиция 2,2 катап өскен. Хөмүр-даш тывыжы бир чартык катап, элезин болгаш дой тывыжы үш катап өскен. Бетон бүдүрүлгези 53,5 хуу өскен, чуртталга бажыңнарын киирери 19,5 хуу көвүдээн. 

 Чер кырының чурагайлыг телевидениези (ийиги мультиплекс), Кызыл — Каа-Хем аразында оюп чоруур орук, электридамчыдылгазының «Кызыл — Чадаана» 220 кВ бедик вольтулуг шугуму ажыглалга кирген. Кызылда камгалал тудугларының үшкү ээлчээн чаартып кылырының талазы-биле кол-кол ажылдар доступ турар. 

 Кожууннарның социал инфраструктуразын сайзырадыр талазы-биле ажылды уламчылаар бис. Сукпакта «Колосок» болгаш Чадаанада «Чечена» уруглар садтарын ыяк септээн. Шекпээрде «Сайзанак» болгаш Бүрен-Бай-Хаакта «Малышок» уруглар садтарын чаартыр кылган. Каа-Хем суурда футбол шөлүнүң тудуу доозулган. Чадаанада күш-культура-кадыкшылга комплекизи болгаш стадион туттунган. Найысылалдың болгаш Каа-Хем суурнуң спорт инфраструктуразында чадаг-терге оруу немешкен. Чадаг-тергежилерге кылып берген орук амыдыралдың кадык хевири дээш туржуп чоруурларның ынакшылын дораан чаалап алган.

  Черни аар өртектиг одарлары-биле кады садып-сайгарар чорук кажан-бир, 10 чыл болгаш ийикпе, малчыннарны көшкүн амыдыралдан ойталаар, чаңгыс черге турумчуур кылдыр албадаптар дээрзинге чигзинмейн тур мен. Ол өскерилгелер мынчага чедир камгалап арттырып алганывыс көшкүн чорукка салдар чедирип болур деп айыыл бар. Ындыг чедимче чок чоруктан чайлаары-биле этнокультурлуг заповедниктерни тургузар деп эгелээшкинкөстүп келген, ында онза камгалалдыг девискээрлерни камгалаарын, кандыг-даа ажыл-чорудулганы, малды көшкүн арга-биле кадарарындан аңгыда, кылырын хоойлу езугаар хораан. Ол эгелээшкинни эртем ниитилежилгези деткээн, ол угланыышкын талазы-биле ведомстволар аразының ажылчын бөлүү ажылдап эгелээн. 

 Бо чылды Чоннуң чаңчылдарының чылы кылдыр чарлаан бис. Чаңчылдарны өөренири, катап эгидери болгаш камгалап арттырары — комплекстиг болгаш хөй талалыг сорулга-дыр. Ында чоннуң чаңчылдары-даа, бот-тывынгыр уран чүүл, чоннуң аас болгаш бижимел чогаадылгазы болгаш өске-даа чүүлдер кирип турар. А эң кол чүүл — бистиң өгбелеривистен арткан бойдусту ажыглаарынга болгаш ажыл-агыйны чорударынга чаңчыл езугаар хумагалыг болуру. Көдээде кол амыдырал малды чаңчыл езугаар көшкүн байдалга кадарары. Ону келир үеге камгалап арттырары бистиң сорулгавыс болур. 

 Бистиң өгбелеривистиң база бир чаңчылы — республикага мыйыстыг сыынны катап өстүрүп эгелээни ооң-биле холбаалыг деп бодаар мен. Чаңчыл болган угланыышкынны бо хүнде чаа үениң байдалдарынга дүүштүрүп, сыын ажыл-агыйында тургустунган турисчи баазага болгаш тус черниң фармацевтика бүдүрүлгезинге кадыкшыл экижидери-биле мыйысты ажыглап турар бис. 

 Тыва күрүнениң тургустунганының 94 чыл болганының кол чедиишкиннери чүгле онзагай чаңчылдарны камгалап ап шыдаанывыс эвес, оларга чаа чүүлдерни киирип, өске национал культураларга салдарының болгаш бот-боттары-биле харылзаазының ачызында байлакшыдып шыдаан бис деп санаар мен. 

 Бо хүннерде республикада делегейниң хөөмей күүседикчилериниң «Азияның төвүнде хөөмей» деп фестиваль-конкурузу болуп турар. Тываларның болгаш көшкүн өске-даа чоннарның ол күчүлүг, чырыткылыг болгаш сайзырап турар культурлуг чаңчылы хөөмейниң хөй санныг хандыкшылдыгларын хаара туткан болгаш Азия чурттуг эвес кижилерни безин каттыштырган. Аңаа хандыкшылдыг кайы хире хөй кижилерни ол фестивальдың чыып эккелгенин көрүңер даан. Хөөмей, шынап-ла, бистиң республиканың делегейде культурлуг эртинези апарган. Ынчангаш ону шаавыс-биле деткиир болгаш бистиң чуртувуска-даа, ооң даштынга-даа ону нептередир бис. Республика хүнүнүң байырлал программазын фестиваль аажок байлакшыткан. 

 Ниитилел-политиктиг турум чорук болгаш националдар аразының демнежилгези, Россияның чоннары-биле бузулбас эвилел — бистиң төөгүвүстүң салгалының эң чугула кезээ. Өгбелеривистиң ол белээн камгалаары болгаш байлакшыдары—бистиң ыдыктыг хүлээлгевис. 

 Республика хүнүн демдеглеп тура, бистиң кижи бүрүзү Тываның хөй националдыг чонунуң бир кезээ, улуг Россияның улустарының чаңгыс өг-бүлезиниң дең эргелиг кежигүнү дээрзин чоргаарал-биле болгаш хамааты харыысалга-биле медереп билир болзун. 

 Силерге быжыг кадыкшылды, даартагы хүнге бүзүрелди, чаагай ажыл-херектериңерге болгаш эгелээшкиннериңерге чедиишкиннерни болгаш аайлажыышкыннарны, аас-кежиин болгаш чаагай чүүлдерни, тайбыңны болгаш чөпшээрежилгени күзедим, эргим чаңгыс чер-чурттугларым! 

 Тыва Республиканың Баштыңы Ш. КАРА-ООЛ.