Ш. Кара-оол: Амгы ниитилелге тыва дылды билири чугула

Тыва Республиканың Чазааның 2016 чылдың январь 18-те үнген доктаалы ёзугаар, чылдың-на ноябрь 1-де Тыва дылдың хүнүн демдеглеп эртирип турарын сагындыраал. Тываның Баштыңы Ш. Кара-оол шуулганнарның киржикчилеринге байырлыг бижикти дамчыткан. 

“Тыва дылывыс байлак төөгүлүг болгаш эрте бурунгу түрк дылдарның санынче кирбишаан, чечен-мергеннерниң, тоолчуларның ачы-хавыяазында амгы үеге чедир кадагалаттынып арткан. 1930 чылда тыва национал бижиктиң тургустунганы тыва дылывыстың сайзыралынга чаа идигни берген. 

Тыва Арат Республика үезинде латин графикага үндезилээн тыва бижикке 300 ажыг номнар болгаш хөй-хөй солун-сеткүүлдер парлаттынган. Ол үеде тыва дылга албан-херек, хурал-суглаа, чогаалдар, солун-сеткүүл база эртемге тыва дылдың стильдери бүрүнү-биле ажыглаттынып турган. 

Тыва бижиктиң төөгүзүнде Монгуш Лопсан-Чиңмит, Александр Адольфович Пальмбах дээн ышкаш өндүр, чырык аттарны бөгүн бис улуг чоргаарал-биле адап болур бис. Тыва дылдың башкылаашкынының талазы-биле Монгуш Допчунович Биче-оол, Куулар Хунажыкович Оргу, Шулуу Чыргал-оолович Сат, Арыяа Араптановна Алдын-оол, Елизавета Боракаевна болгаш өске-даа улуг өгбеливистиң ат-сывын, оларның үнелеттинмес улуг үлүг-хуузун төнчү чокка адап болур бис” – деп, ында бижээн. 

“Чоннуң дылы – ооң өнчүзү болгаш байлак каасталгазы. Амгы үеде тыва дыл чидип болур айыылда 1400 дылдарның аразынче кирип турар. Чүге дээрге амгы үениң аныяк-өскени тыва дылды херекке албайн, төрээн дылын экономиктиг тала-биле чедимче чок, кедизи чок деп санап турар. Ада-өгбелеривистиң ёзу-чаңчылдарын, төрээн дылын, ооң иштинде кандыг-бир өг-бүлениң азы төрел-аймактың аразында өмек-дөмек болур буянныг чоруун тоомчага албайн чоруурувус – чүгле сагыш-сеткилдиң эвес, харын-даа экономиктиг хоозуралга чедирериниң айыылын тургузуп турар” – деп, Ш. Кара-оол дүвүрелди оттурган. 

“Тыва дылды социал-экономиктиг талазын сайзырадырынга чүгле эртемденнерниң болгаш башкыларның үлүү эвээш. Дыл чүгле өөредилге черлеринге болгаш ниитилелге эвес, а ажыл-херек документилеринге, янзы-бүрү чергениң керээлеринге ажыглаттынар ужурлуг. Амгы ниитилелге тыва дылды билири чугула эвес деп бодалды узуткаары-биле чогуур ажылдарны доктаамал чорудары негеттинип турар. Тыва кижиниң хей-аъды бедик болза, холу туттунгур, тура-соруу быжыг болур. Ол дээрге ядамык байдалдан үнериниң бир кол идии-дир. Ынчангаш тыва дылды билири амыдыралга чугула деп чүүлдү чонга нептередир херек. Чижээ, кандыг-бир ажылчын олутче кордакчыларны шилиирде, оларның дыл талазы-биле билиин өөренип көөрүн бир чугула кезек деп салып алыр. Кордакчыларның эртем-билии, ажылдап шыдаар хире-чергези дең болур болза, төрээн тыва дылын билир кижини ажылче хүлээп алырының магадылалы турарын саналдап тур мен” – деп, тыва дылга хамаарыштыр чидиг айтырыгны ол көдүрген. 

Тыва дыл хүнүнге тураскааткан V-ки шуулган үезинде “Национал литературлуг шаңнал” деп мөөрейниң тиилекчилеринге шаңналдарны тывыскан. Мөөрейниң “Тергиин чогаал” шаңналының шынзыдылга бижиин Тываның Улустуң чогаалчызы Черлиг-оол Кууларга тывыскан. “Тергиин очулга” деп шаңналга шүлүкчү, очулдурукчу, Туран хоорайның 2 дугаар школазының тыва дыл болгаш чогаал башкызы Меңги Ооржак төлептиг болган. “Ада-чурт кижизидилгезинге база чурт-шинчилел ажылдарынга салгалдарның киирген үлүг-хуузу дээш” деп шаңналды Тываның улустуң чогаалчызы, прозачы, журналист Шаңгыр-оол Суванга тывыскан. 

Тыва Республиканың экономика сайыды Д.Б. Ондар «Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң тускай программазының дугайында», Тываның гуманитарлыг болгаш тускай шинчилелдер институдунуң директорунуң эртем талазы-биле оралакчызы Б.А. Донгак “Тыва Республикада социал бөлүктерни аңгылаар чорудуглар”, институттуң дыл болгаш словарь бөлүүнүң эртем ажылдакчылары Н.М. Монгуш биле С.Д. Саая «Тыва дылда социал-экономиктиг терминнерни тодарадыры болгаш билип алырының айтырыглары» база «Тыва дылдың интернет четкизинде чедиишкиннери» деп илеткелдерни кылган.