Тываның көдээ ажыл-агыйының хоочуннары республиканың агроүлетпүр комплекизиниң хөгжүлдезинче арга-сүмелерин каткан

11.01.2022 Владислав Ховалыг хоочуннарны төрээн чериниң агроүлетпүрүн хөгжүдер кылдыр боттарының арга-сүмезин берип, дуржулгазын солчурунче чалаан. Ажык чугаага республиканың билдингир колхоз, совхозтарын база ук яамыны удуртуп чораан даргалар база амгы үеде ажылдап чоруур көдээ ишчилер киришкен.
Регионнуң шапкын хөгжүлдениң программазы Россия Федерациязының Чазаандан база чурттуң президентизинден деткимчени алган болганда, Тываның көдээ ажыл-агыйын хөгжүдүп болур дээштиг арга-сүмени алыры – ужуражылганың кол сорулгазы ол.
Владислав Ховалыг чугааны эгелеп тура, бо хемчегни чылдың эгезинде анаа эвес планнап алганын демдеглээн: таптыг-ла бо үеде АҮК-те кол угланыышкыннарны тодарадып, чер ажылының сезону эгелээже үе чидирбези-биле, херек чүүлдерни эдип алырынга таарымчалыг үе бо бооп турар.
2021 чылдың күзүнүнде, Көдээ ажыл-агый яамызы республиканың агроүлетпүр комплекизин дүрген сайзырадып-хөгжүдер программаны ажылдап кылганын чазак даргазы дыңнаткан. Федералдыг яамы, РФ-тиң чазак даргазының Сибирь федералдыг округту харыылап турар оралакчызы Виктория Абрамченконуң деңнелинде программа чөпшээрелди алган. Чурттуң президентизи Владимир Путин база көдээ ажыл-агыйын хөгжүдер кол курстуң угланыышкынын республикага бергени чугула болгаш ийи катап харыысалганы онааган.
2020–2024 чылдарда Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң тускай программазында кирген «Кызыл – Курагино» демир-орук адырын тудар төлевилелдиң орнунга агроүлетпүр комплекизин шапкын хөгжүдер программаның хемчеглери база төлевилелдери кирген. Республика ол программаны боттандырарынче 500 млн рубль хире акшаны камгалап алган. Ол акшаландырыышкындан аңгыда, АҮК-тиң көдээ бүдүрүкчүлерин деткиир өске-даа федералдыг субсидияларны угландырар. Көдээ ажыл-агый хөгжүлдезинче республика ниитизи-биле чылда 1 млрд рубльди алыр. Республиканың эрге-чагыргазы кандыг хемчеглерни хүлээп алганын Тываның Баштыңы Дээди Хуралдың депутаттарынга берген айыткалында киирген. Эът болбаазырадыр мини-цехтерни база сүт-бараан фермаларын, ол ышкаш дүктүң бирги болбаазырадылга цехтерин 2024 чылга чедир тудары планнаттынган. Агротехника аймаан чаартыр ажылдар ам-даа уламчылаар. Көдээ ажыл-агыйын деткииринче республика бюджединде 1 млрд хире рубльди тускайлаан.
Амгы үеде регионнуң айтырыы – федералдыг болгаш боттуң акша-хөреңгизин дээштиг ажыглап, боттуг ажыл-херектерже ону угландырары. Республиканың эрге-чагыргазы сорулганы чедип алыр дээш, он-он чылдарда көдээге ажылдап чораан кижилерниң – эксперттерниң бодалын дыңнаары чүүлдүг деп санааны ол.
Чазак даргазының көдээ ажыл-агый адырын удуртуп турар оралакчызы Уран-оол Ондар чыылганнарга 2021 чылдың түңнелдерин каксы таныштырган. Эрткен чылын 8,2 млрд рубльга көдээ ажыл-агый продукциязын бүдүрген. Адырны деткииринче 989 млн рубльди угландырган.
2021 чылда Тывада 104 арат ажыл-агый немежип, ам оларның саны 1077 четкен. Республикада шупту 1223 көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелери бүрүткеттинген. Бөгүн республиканың фермерлери тараа культураларының 86,8%, картофельдиң 23,2%, ногааларның 36,6%, эъттиң 23,4%, сүттүң 13,6% бүдүрүп турар. Арат ажыл-агыйларында республиканың улуг бода малының 16,5%, инектерниң – 18,2%, шээр малдың – 29,3%, чылгының – 33,3%, хаваннарның – 10,3%, дагааның – 4,5% бар.
Ажыл-агыйларның шупту хевирлеринде малдың баш саны доктаамал өзүп турар. Чүгде дагаа бажы 44,9% эвээжээн.
Республика 2021 чылда 213,129 муң га шөлден 288,419 муң тонна сиген-ширбиилди кезип белеткээн. Мал чеминиң муниципалдыг курлавырында 1 605 тонна сиген бар.
Эрткен чылда көдээ ажыл-агый техниказының парыгын 114 санга чаарткан. Ам-даа 286 санныг тускай автомобильдер херек.
Совет болгаш ооң соонда чылдарда АҮК-ка ажылдап чораан чалаттырганнарның хөй кезииниң күш-ажылчы көргүзүглеринден бо сан-чурагайлар аңгы дээрзин айыткан. Хоочуннар республиканың кожуун, суурларынга ажылдап чораан арга-дуржулгазын сактып, бөгүнде кайнаар онза кичээнгейни углап болурун чугаалаан.
ТР-ниң көдээ ажыл-агыйының алдарлыг ажылдакчы Фаина Бардынова өскен, төрээн чери Кара-Хаак суурда амдыгаа дээр чурттап, бүгү республиканы ногаа аймаа-биле хандырып чоруурун чугаалаан. Шак ындыг аттыг совхоз чылдың-на 3 тонна ногаа подукциязын бүдүрүп турган. Ам ол шөлдер ээнзиргей апар чыдар. «Суур чону өскээрден ногаа садып алырын көөрге муңгаранчыг, а ол дүжүткүр черлер ажыглал чок чыдар» - деп, Фаина Бурунеевна хараадаан. Кижилерге дээш, Кара-Хаактың черинде бүдүрүлгени катап тургускаш, ажылды эгелеп болур деп, хоочун ногаажы бодалын үлешкен. Фаина Бюрюкеевна ногаа ажыл-агыйын катап эгелээрде чүден эгелээрин тайылбырлаан.
Колхозка зоотехниктеп эгелээш, сөөлүнде республикада билдингр күрүне ажылдакчы четкен Иван Максимович Сувандии элээн каш саналдарны киирген. Көдээ ажыл-агый продукциязын бүрүнү-биле болбаазырадырын, республиканың зоналарынга уксаажыдылга ажылын эгелээрин, кожуун төптеринге көдээ ажыл-агый кооперативтерин тургузарын, АҮК-тү деткииринче угланган саң-хөө акшаландырыышкынын үлеп база чарып турарынга контроль системазын киирерин саналдаан.
Көдээ ажыл-агыйның хүндүлүг хоочуну Монге Диинмеевич Кара-Сал кадрлар чедишпезиниң айтырыын көдүрген. Ооң бодалы-биле алырга, чиг этти болбаазырадыр дизе, мергежилдиг специалистер, азы технологтар херегин айыткан.
Тываның көдээ ажыл-агый эртем-шинчилел институдунуң ажылдакчызы, көдээ ажыл-агый эртемнериниң кандидады Сонгукчу Сазыг-оолович Монгуш көдээ ажыл-агый адырын хөгжүдерде, эртемденнериниң шинчилелдеринге даянып шиитпирлерни хүлээп алыры чүүлдүг деп саналдаан.
Чыылганнарның хөй кезии, көдээ ажыл-агыйын шимчедир кол угланыышкын эртемде деп, чөпшээрешкен. Ындыг болзажок, ук адырда шинчилелдер чорудар эртем ниитилежилгези шоолуг ажылдавайн турарын шүгүмчүлээн. Сөс алганнар Көдээ ажыл-агый яамызы биле эртем-шинчилел институду кады ажылдавайн турарын айтып, ынаар кичээнгейни углаарын сүмелээн.
Хоочуннар көдээ ажыл-агый черлериниң ажыглалынга контрольду чогуур деңнелге ап, суггат системаларын катап ажылдадып, ону кожуун чагыргаларынга быжыглаарын саналдаан. Суур чону дүжүткүр черлерге малчын турлаглар тудар дээн шиитпирлер чөптүг эвес деп санап турарын база дыңнаткан.
Таңды кожуунда “Чагытай” кызыл-тасты тарып, өстүрүп турар арат ажыл-агыйның баштыңы Александр Боровиков тарылга шөлдерин улгаттырары - суурнуң хөгжүлдезинге идигни бээр дээрзин чугаалаан. Көдээ ажыл-агый автопарыгы ажыттынып, тараа шаңы туттунуп, минералдыг чемишчидилге аңмаарлары ала чайгаар туттунар апаар. Тараа культураларын хөйү-биле тараан тудум, мал чеминиң өртээн таарымчалыг болдуруптар деп, арат чугаалаан.
Кожуун болгаш суур чагыргалары сумунуң хөгжүлдезинче угланган программаларны боттандырарынга идепкей чок, боттарының инициативалары чок дээн шүгүмчүлелге чалаткан аалчылар шупту каттышкан.
Шупту айыттынган санал-оналдар дараазында кол хемчеглерни кылырынга эккелген: көдээ ажыл-агыйын хөгжүдер ажылды эртем шинчилелдеринге үндезилеп чорудар, уксаажыдылга ажылын сайзыраңгайжыдар, боттуң уксаажыдылга ажыл-агыйын катап тургузар, черлерни инвентаризастаар, кожуун чагыргаларынга суггат системаларын быжыглаар, көдээ ажыл-агый бүдүрүкчүлериниң материал-техниктиг баазазын экижидер, коллективтиг бүдүрүлгелерни тургузар (кооперативтер), амгы үениң тараа ажаар дериг-херекселдери-биле ажылдаар механизаторны, чиг эт болбаазырадылгазының технологтарын дээш, көдээ ажыл-агый кадрларын белеткээр. Бүзүреткен девискээрде АҮК ажылының түңнелдери дээш харыысалганы улгаттырары-биле, кожуун болгаш суму чагырга удуртукчуларынга административтиг аргаларны ажылдап кылыр.
Владислав Ховалыг ажык чугааны түңнеп тура, ажыктыг арга-сүмелерни кииргени дээш хоочуннарга четтиргенин илередип, санал-оналдарга хамаарыштыр даалгаларын бээрин дыңнаткан. Кылдынган ажылдың түңнелдерин сайгарып чугаалажыры-биле, күзүн база катап ужуражырын ол саналдаан.