Тываның Баштыңы Улуг-Хемниң шөлдеринге сиген кезилдезин баштаан, белеткээн мал чемин мөңгүн-тайгажыларны деткиири-биле чорудар

 Улуг-Хем кожууннуң Көк-Чыраа деп черниң чоогунга сиген кезикчилериниң чыл санында эртип турар мөөрейи болган. Бо чылдагы маргылдаа киржикчилериниң санын улгаттырган, аңаа Улуг-Хем, Чаа-Хөл, Мөңгүн-Тайга болгаш Кызылдың көдээ сумуларындан болгаш организацияларындан 18 команда киришкен.  

 Найысылалдың 2 командазының составын Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол удурткан, сиген кезериниң мөөрейинге Чазак Даргазының оралакчылары Артур Монгал, Сергей Ондар, көдээ ажыл-агый, кадык камгалал, аныяктар болгаш спорт сайыттары, республиканың албан черлериниң удуртукчулары, Чазак аппарадының ажылдакчылары шылгараан. Мөөрейниң байырлыг ажыдыышкынынга республика Баштыңы Шолбан Кара-оол маргылдааның эгелээни-биле холбаштыр киржикчилерге байырны чедирип, узун кышкы хүннерниң мурнуу чарыында кылыр ажыл-херектерге белеткел үезинде бот-боттарынга дуза чедирериниң талазы-биле Тывага шаандан бээр үргүлчүлеп келген чаагай чаңчылды сагындырган.

 «Малчыннарның чиик эвес үүле-херээниң ачызында малдың баш саны республикада 1,6 млн. четкен — деп, ол чугаалаан. — Бо чай кааң болган, ооң уржуундан барык бүгү кожууннарның сиген шөлдеринге мал чеми үнмээн. Малчыннарны мал чеми чок артырарга кайын боор, ынчангаш мурнунда турган хөй-ниити шефтээшкинче улусту кыйгырып тур бис, албан организациялар ажылдакчылары, суурларның чурттакчылары, үстүкү класстарның өөреникчилери сиген кезилдезинге киржип турган болгай. Сиген кезилдезинге киржири-биле маңаа келген удуртукчуларның үлегер-чижээн бистиң шуптувустуң эдереринге, уттундуруп бар чыткан чаңчылды сактып келиринге дузалаар боор дээрзинге бүзүрээр мен».

  Каңдаашкынның уржуктарын чайладыры-биле мал чеми садып алыр 50 млн. рубль хемчээлдиг акшаны Россияның Көдээ ажыл-агый яамызынга Тываның Чазаа камгалап алыр аргалыг болган дээрзин Чазак Даргазы дыңнаткан. Ындыг турбуже Тываның бодунда бар-ла сигенни кезип алырынче кичээнгейни салыр апаар. Көдээ ажыл-агый яамызы күрүне курлавырын тургузары-биле республиканың чурттакчыларындан сигенни садып алырын планнап турар, ону бергедежип турар ажыл-агыйларга хуваар. 

 Сиген кезикчилериниң мөөрейиниң кол шаңналы трактор болур деп Шолбан Кара-оол айыткан. Ол шаңнал бригадаларның эки ажылдаарынга идиг болуру чугаажок. 3 кижиден тургустунган, 1 курлавыр кезикчилиг команда черниң айыттынган дески эвес дилиндээнден сигенни кезип эгелээн, олар кадыырларын эпти-ле чидидип, бот-боттарын солчуп турган. Тулаалыг бо черже мурнунда кым-даа кичээнгей салбас турган, кажан сиген кезип өөренген черлерни кааң хүннер «өрттедип» каапканда, оңгул-чиңгил бо черге шык хевээр арткан болгаш эвээш-биче сигенни «хайырлаан». Аңаа бүдүн ай дургузунда Мөңгүн-Тайганың «Малчын» бүдүрүлгезиниң механизастаттынган бригадазы ажылдааш, 40 ажыг тонна сигенни белеткеп алган.

 Команда бүрүзү тус-тус «аарыкчыларлыг» болган, олар кезикчилериниң сеткил-сагыжын сергедип, оларның кылган ажылын үнелээннер. Улуг-Хемде ат-сураглыг 86 харлыг Даржаа Дугар-Серен биле 75 харлыг Мария Ажыевна Тюлюш олар мал чеминиң аныяк белеткелчилеринден бо удаада дудавааннар. Шагаан-Арыг хоорайның Төлээлекчилер хуралының даргазы Мария Дамчайның чугаалап турары-биле алырга, бо хоочуннарның назы-хары улуг-даа болза, хоорайның идепкейлиг чурттакчыларының одуурунда кирип турар. Даржаа Ховалыгович допшулуурлап турда кымдан артык, а Мария Айыжыевна ырлаар-даа, танцылаар-даа. «60 хардан өрү назылыглар» клувунуң ол кежигүннери аныяктарга төлептиг үлегерин көргүзүп турарлар. Мөөрейниң түңнелин езугаар көдээ ажыл-агый адырының хоочуннарынга тускай шаңналдарны тывыскан. 

 Сиген кезикчилериниң мөөрейиниң доктаамал чемпионнары Эйлиг-Хемниң төлээлери келбес чадавас деп, чамдык кижилер идегеп турган. Ындыг чүве кайда боор. Оон ийи бөлүк келген, бирги бөлүкте суму чагыргазының баштыңы Наталья Дыкыр-оол, хурал даргазы Рафик Биче-оол, Эйлиг-Хем ортумак школаның директору Владимир Дамдын кирген. Ийиги бригадада ийи студент болгаш үстүкү класстарның өөреникчилери кирген. Ол ийи команда удурланыкчыларын дораан мурнааш, ажылын эң бир дугаарында доосканнар. Шак ынчаар эйлиг-хемчилер Түмен Дамдын, Айдың Биче-оол, Алексей Санчат-оол олар чемпионнар болганнар. 

 Школа директору, 2009-2010 чылдарда сиген кезикчилериниң аразынга мөөрейниң чемпиону Владимир Дамдынның чугаалап турары-биле алырга, сигенни хол-биле кезер ажылды олар эки билирлер, чүге дээрге школа боду ажыл-агыйлыг, мал чемин доктаамал боттары белеткеп келген, бо кыска чайның дургузунда 8 машина сигенни кезип алган. Бо мөөрейге киржир бетинде олар боттары-даа белеткенип, аныяктарны-даа өөредип турганнар. Оон туржук төрелдеринге сиген кезип бээр кылдыр оларны Тожуже-даа чорудуп турганнар, олар 4 машина мал чемин белеткээннер. Мөөрей эгелээр мурнуу чарыында студентилерниң ада-иелери Кызыл киргеш, маргылдаага киржир кылдыр оларга шөлээ бээрин башкыларындан дилеп алганнар. 

 Тиилелге чедип алырынга тускай белеткел болгаш дуржулга дамчыдары эвээш деп, Наталья Дакыр-оол санап турар. Эйлиг-хемчилерниң хөй чыл дургузунда тиилекчи болуп турар чылдагааны — сумунуң девискээри дески эвес, оңгул-чиңгил черде турар, ынчангаш оон сиген кезерде механизастаттынган херекселдер ажыглаары болдунмас, ооң уламындан ооң чурттракчылары сигенни хол-биле кезип өөренгеннер. Мөөрейге тиилекчи болган Эйлиг-Хем суурнуң командазы шаңнал кылдыр аазаттынган тракторну алган. 2, 3, 4-кү черлерни ээлээннер тус-тус акша шаңналынга төлептиг болганнар. Республика Чазааның ийи командазы сиген кезеринге мергежилдиг чоруун көргүскен. 

 Трактор-биле сиген кезикчилериниң мөөрейинге 7 кижи киришкен, Ийи-Тал сумузунуң командазының төлээзи Кежик Ламажаа тиилекчи болган. Тиилекчи болган механизаторларның шуптузунга Улуг-Хем кожууннуң чагырга даргазы Мерген Анай-оол тускай дүлгүүрлер суккан бичии аптараларны берген. 50 хар чедир назылыг эр улустуң аразынга тиилекчи болганнарга электри дузазы-биле ээриил ээрер херекселдерни, 50 хардан өрү назылыгларга — дуңзаа аппараттарын, чондурар станокту, электрилиг өрүмнерни тывыскан. Херээженнер маргылдаазынга 15 кижи киришкен, бирги черни Эйлиг-Хемден келген Наталья Дакыр-оол ээлээн, аңаа даараныр машинаны тывыскан, өске тиилекчилерни эът тыртар электрилиг машиналар-биле шаңнаан. 

 Мөөрей үезинде 3 гектар черниң сигенин кескен, 1,5 тонна ажып турар кургаг мал чемин белеткээн. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң саналын езугаар белеткеттинген мал чемин Мөңгүн-Тайганың малчыннарын деткиири-биле чорудар. Мөөрейниң тиилекчилеринге болгаш киржикчилеринге бот-боттарынга дуза чедириниң хемчеглеринге киришкени дээш өөрүп четтиргенин Тываның Баштыңы илергейлээн болгаш республиканың көдээ ажыл-агый адырынга эвээш эвес салыышкыннар ам-даа негеттинип турар дээрзин демдеглээн. 

 Эрткен чылын көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелеринге деткимче кылдыр 32 тракторну чоруткан, бо чылын ол ажыл база уламчылаар. Чижээ, «Эгелеп чоруур фермер» программага дүүштүр акша-хөреңгини кожууннарда бергедеп турар ажыл-агыйларның техниктиг хандырылгазынга, бүдүрүлгени чаартырынга болгаш амгы үениң технологиязын шиңгээдип алырынга тускайлаар.