Сүт - Хөл - хөгжүлдениң херии базымында

Сүт-Хөл кожуунга сургакчылап чеде бергеш, чоннуң идепкейлиин, алыс ажылгырын, бедик тура-соруктуун, карактарында хып турар отчугаштарны эскердим. Келген аалчыларынга бедик хүндүткелдиг, канчаар-даа аажок биче сеткилдиг чон.

Yениң депшилгелиг чадазында ук кожуун көскүзү-биле сайзырап, мурнуку одуругже үнүп турар. Бо чылын төрүүр хойнуң санынга онааштыр алыр болза, сүт-хөлчүлер өскелерни мурнап чоруп олурар дээрзин демдеглээйн. 100 хойдан 85 хураганны алырын планнааш, 97 хураганны онча-менди камгалап, планын чүс хуу күүсеткен. Эрткен чылын база ук кожуун көдээ ажыл-агыйның бүгү адырларының талазы-биле планын 100,9 хуу күүсеткен. Бо чылдың январь айда ниитизи-биле кожуунда 11303 баш бода, 174574 шээр мал, 2426 баш хаван, 3465 аът санаттынып турар. Наадым байырлалынга уткуштур кожууннуң көргүзүглери багай эвес. Ол ышкаш чоокта чаа Кызыл хоорайга болуп эрткен Сүт-Хөл чурттуг чоннуң концерти канчаар-даа аажок бедик деңнелге эрткен. Лилия Куулар «Сүт-Хөл мөгелери» деп ырыны күүседи бээрге, сүт-хөлчүлер катай ырлажып, чуртунга, шынап-ла, чоргаарланып олурду. Бо кожуун көдээ ажыл-агый, уран чүүл дээш, өске-даа адырлар талазы-биле чедиишкинниг.

Сүт-Хөл кожуун чагыргазының даргазының социал политика талазы-биле оралакчызы Светлана Анзатовна Соскут-биле кожууннуң ажыл-амыдыралының дугайында чугаалаштывыс. 

Дарганың чугаалап турары-биле алырга, Сүт-Хөл кожуунда социал адырда өг-бүлениң болгаш назы четпээн уругларның эрге-ажыын камгалаарының талазы-биле айтырыгларны колдадып, бирги черже үндүрген. Элээдилер ортузунда корум-чурум үрээшкиннерин болдурбазы-биле профилактика ажылдарын шыңгыы чорудуп, сумуларны доктаамал кезип турар. Хөй-ниити организациялары: херээженнер, аныяктар, адалар чөвүлелдерин кожууннуң хөй-ниити ажыл-агыйынга киириштирип турар. Ол ышкаш төрел-бөлүктерниң ат-алдарын көдүрүп турары өөрүнчүг. Бир кижи амыдыралдың багай талазынче углап бар чоруур болза, ооң башкы азы удуртукчу болуп ажылдап чоруур бир төрелинге чугаалап, сүмележип тургаш, ол кижини эдип алыр. 

Кожуунда ниитизи-биле 2240 өг-бүле бар, социал паспорт-биле чурттакчылар саны 9453 ажыг. Санаашкын-биле 7983 чурттакчы бар, өске черлерде өөренип турар студентилер бо сан-чурагайже кирбейн турар, оларны кадыптар болза, херек кырында чурттакчылар саны хөй. 

Кожууннуң назы четпээннер комиссиязын Светлана Анзатовна боду удуртуп турар. Социал ажылдакчылар өг-бүле, ада-иезиниң хайгааралында турбайн турар уруглар-биле ажылды шыңгыы чорудуп, бир айда оларның чорудуп турар эмчи-социал патронажтары муң ажып турар. Назы четпээннер-биле ажыл чорудар килдистиң учедунда 19 өг-бүле, 18 назы четпээннер турар. Ай санында, харын-даа неделя санында бо өг-бүлелерге хыналданы чорудуп турар. Бир нарын айтырыг чүл дизе, төп сумуну дүжүрүп кааптарга, Суг-Аксы суурну кожуун чагыргазы харыылаар апарган. Светлана Соскут боду өөредилге адырынга үр чылдарның дургузунда ажылдап келген болгаш, ооң улус-биле чугаалажыры, бодун алдынары-даа бир тускай, эптиг. Ол чоннуң амыдырал-байдалын кымдан артык билир.

Байырлалдар санында культура-массалыг хемчеглерни культура килдизи организастап эрттирип турар. Май 15-те Өг-бүле хүнүнге тураскааткан хемчег база аажок солун эрткен. Аңаа Ак-Даш сумузундан 25 чыл кады чурттаан өг-бүле келген, олар уруг-дарыын, уйнуктарын эдерткеш, кайгамчык таныштырылганы кылган. Ук хемчегни эрттиреринге кожууннуң ХБАБ, Пенсия фондузу идепкейлиг чоруун көргүскен. Чоокта чаа тыва эки турачыларга хамаарыштыр истелге ажылын Суг-Аксы ортумак школазында эгелей берген. Бо ажылды хандыр чоруда бергени өөрүнчүг, ында Суг-Аксы ортумак школазының уругларның хөй-ниити организациязы идепкейлиг киржип турар. Май 9—Тиилелге хүнүн сүт-хөлчүлер бедик тура-сорук-биле байырлап эрттиргенин демдеглевес аргажок. Ук хемчегге бүгү сумулардан хоочуннар киришкен. Күш-ажыл болгаш социал политика эргелели, кожууннуң Пенсия фондузу «Солдат каша» деп акцияны организастаан, солдат кухняны чыылганнар аажок сонуургаан. Хүндүлүг хоочун, дайын киржикчизиниң төрели болур Норбу Чаш-оолович Ховалыг бо чылын чыскаал кажангызындан-даа кайгамчык эрткен дээрзин демдеглээн. Культура эргелелиниң даргазының хүлээлгезин күүседип турар Амир Дулуш, клубтуң директору Роман Ооржак, кол оператор Чечен-оол Ондар байырлалды каас-шиник эрттирер дээш байгы күжүн салган. Чоокку үеде Суг-Аксының 7 кудумчузун тыва эки турачыларның аттары-биле адап, ооң чаагайжыдылгазын чоруткан. Дайын киржикчилеринге хүндүткелдиң демдээ-дир ол. Байыскылаң Монгуштуң 100 чылдаан юбилейин таварыштыр, ооң дугайында калбак илеткелди кылганы канчаар-даа аажок солун. 

«Кожуунда социал адырга хамаарыштыр муниципалдыг программаларны хөйнү хүлээп алган. Ооң мурнунда чылдарда акшаландырыышкын талазы-биле нарын турган болза, бо чылын элээн хөй программаларны акшаландырып, херек кырында боттандырган бис» — деп, Светлана Анзатовна чугаалады. Бир дугаарында, социал аарыглар талазы-биле программаның боттанылгазын чедип алган. Ылаңгыя туберкулез талазы-биле байдал кожуунда нарын-даа болза, чогуур хемчеглерни ап чорудуп турарындан сөөлгү үеде байдал чавырылган. Дараазында нарын айтырыгларның бирээзи — арагалаашкын. Шупту хөй-ниити организациялары чагырганың корум-чурум талазы-биле оралакчызы дээш чогуур органнар демнежип алгаш, ажылдап турарын үстүнде база айыттым. Садыгларда эзиртир суксунну кежээкиниң 7 шактан эртенгиниң 11 шакка чедир сатпайн турар. Бир чылда 5 берге байдалдыг өг-бүлени экижидип ап турары дээрге эки көргүзүг-дүр. Сүт-Хөл кожуунда чыл санында арага-дарыга сундулуг өг-бүлелерниң саны кызырлып турар. Ол дээрге-ле, бо ажылды чорудуп турар удуртукчуларның улуг үлүг-хуузу-дур.

Кожуунда база бир кылып чорудуп турар кол ажыл чүл дизе, хүрээниң лама-башкылары болгаш республиканың Цеченлинг хүрээзиниң лама-башкылары, Камбы-лама эргелели-биле хөй ужуражыышкыннарны чон-биле кылып турар. Кожуун хүрээзиниң улуг Даа ламазы Олег Шыдар-оолович Сарыглар бо ажылды организастап чорудуп турар. Айның 15 чаазында номналдар болуп турар. Чоокта чаа Индияга 10 чыл өөренген Шолбан башкы келгеш, чон-биле ужуражып, улуг өөредигни кылган. Клубка 300 хире кижи чыглып, башкының өндүр өөредилгезин дыңнап, чүдүп алган. Ол ламаның тайылбырлап турары арагалаашкын, таакпыга удур чүүлдерин социал ажылдакчылар бижип алгаш, сумуларга чонга чедирип турар. 

Өскүс уругларны бажың-балгат-биле хандырарының талазы-биле ажыл чоруп турар, 2012 чылда ийи аал чурттаар бажыңны туткан, ам дужаарының кырында, шала саадап турарының чылдагааны — электроэнергия айтырыы берге байдалды тургузуп турар. Эрткен чылын 4 аал чурттаар бир бажыңны туткан. Өскүс уругларны чурттаар оран-сава-биле 2008 чылдан эгелеп хандырып эгелээн. Эге баштай өскүс уругларның бажың-балгадынче чүгле 50 муң рубль көрдүнген турган, ук акша-хөреңгини Бора-Тайга сумузунда өскүс уруг алгаш, чурттап олурар бажыңын улгаттырып алган. 2009 чылда дөрт бажыңны, а 2010 чылда ийи бажың саткан. 

Светлана Анзатовнаның чугаалап турары-биле алырга, өскүс уруглар хүнү-биле ажыл чок болур. Эртем-билиин алыр болза, ортумак тускай эртемниг. Оларга кожуун чагыргазының мурнундан болдунар-ла дузаны көргүзүп турар. Амгы үеде Бора-Тайга сумузунда бир өг-бүле 2 оолду азырап алган. Чаптанчыгбайларны уруглар садында тургузуп алган, өг-бүле эки азырап, карактап турар. 

Хоочуннар чөвүлелиниң даргазы сумуда Өлзеймаа Бады-Сарааевна, кожууннуң Сара Сүгдеровна Даңзы-Белек. Олар хоочуннарны эвилелдеп, янзы-бүрү хемчеглерге идепкейлиг киржип турар. Чоокта чаа кожууннуң күш-ажыл болгаш социал политика эргелелиниң организастап эрттиргени алдан-маадырларның 130 чылынга тураскааткан конференцияны эрттирген. Аңаа 100 ажыг хоочун киришкен, Сара Сүгдеровна хоочуннар ажылы кожуунда канчаар чоруп турарын илеткээн. Ол ышкаш конференция үезинде делгелгени организастаан. Суг-Аксы сумузунуң хоочуннары эм оъттар болгаш үнүштерни чыып делгээн, шеңнелиг шайын безин хайындырып алганы солун. Ук хемчегге ТР-ниң Хоочуннар чөвүлелиниң даргазының оралакчызы Ольга Дамдын баштаан 16 кежигүннүг делегация келген. Аңаа алдан-маадырларның салгалы болур Чечек Монгуш (Садыяжыктың салгалы) аажок солун таныштырылганы кылган. Самбажыктың, Садыяжыктың, Торлааның салгалдарын шуптузун чуруп көргүскени онзагай. Суг-Аксында хоочуннар чөвүлелинде «Кадыкшыл» клуву база ажылдап турар. Удуртукчузу Зоя Ховалыговна Кашпык-оол хоочуннарны доктаамал чыып, аразында кандыг-бир аарыгны канчаар эмнеп алганыл дээн чижектиг арга-дуржулгазын солчуп турар. Кызыл-Тайга, Ишкин сумуларының хоочуннары дүк болбаазырадып, ширтек салып турар, а Бора-Тайгада алгыны эттеп турар. Адалар чыыжын кожуунда доктаамал эрттирип турар. Чөвүлелдиң даргазы Кирилл Санчыевич «төгерик столга» эр кижиниң кодекизиниң дүрүмнерин тодаргай тайылбырлап, сайгарып, аныяк, хоочун адаларга чагыг-сүмезин берип, моон-даа соңгаар бедик көдүрлүүшкүннүг ажылдаарынче кыйгырган. 

Сүт-Хөл кожуунда корум-чурум талазы-биле байдал чүгээр. Полиция килдизиниң начальнигиниң түр када хүлээлгезин күүседип турар Вячеслав Макарович Сүге-Маадыр ажылды шыңгыы чорудуп турар. Кежээниң-не үнүүшкүннерни кылып, социал адыр-биле база сырый харылзаалыг. Ажыл чоктар учедунда 229 кижи турар. Ажыл чок хамаатыларны ай санында суму бүрүзү тодарадып, оларны айда 4 катап хөй-ниити ажылдарынче хаара тудуп, ажылга тургузарының бүгү аргаларын көрүп турар. Ажыл чоктар төвүнден деткимче акша алгаш, боттарының хуу ажыл-агыйын ажыдып, чедиишкинниг ажылдап турарлар бар. Чижек кылдыр алырга, эрткен чылын Алдын-кыс Сургуул-ооловна Ховалыг күрүнениң деткимчезин алгаш, алгы эттеп, чеңи-чоктар, чонак даарап үндүрүп турар цехти ажыдып алган. Бүгү республиканың сумуларындан чон кээп, шевер угбайның дараан чүүлдерин садып ап турар. 

Сүт-Хөл кожууннуң ажыл-амыдыралы мындыг хевирлиг хүн бүрүде «хайнып» турар. Хөгжүлдениң херии базымында Сүт-Хөл кожуун улам сайзырап, республикада бирги черже үнер дээрзинге бүзүрел улуг. Ынчангаш сүт-хөлчүлерге «Шын» солунну доктаамал чагыттырып, тура дүшпейн, бедик тура-сорук-биле бурунгаар амыдырап-чурттаарын күзедим.

Бижээн чүүлүм доозуп тура, Сүт-Хөлге сургакчылаашкын ажыл-агыйын чедиишкинниг организастап чоруткан Шораана Амажааевна Шини-Байырга, Светлана Анзатовна Соскутка, Виктор Түлүшович Доржуга, Нина Долгай-ооловна Монгушка өөрүп четтиргенивисти редакцияның мурнундан илередип тур бис. 


Алдынай Бады-Хоо.  
"Шын" солун № 66 2013 чылдың июнь 11.