"Кара дашка харыылыг" деп шииге хамаарыштыр ажык чугаа

Чогаалчы кижи амыдыралдың сагыш өөрүүр чаражын-даа, карак чалданыр чудун-даа ажыт-чажыт чогу-биле бижип каар. Номчукчу кижи ооң чаражынга сеткил ханар, амыдыралдың чуттуг багын эскерер, деңнеп, түңнеп, сайгарылдыр бодап, экизин илип ап чоруур.
   Тываның Улустуң чогаалчызы С.С.Сүрүң-оол, чурттап чораан үезиниң үзел-бодалдар негелделеринге таарышпас-даа турган болза, сагыш-сеткилин өйүп чораан чүүл-дер: чоннуң арагага сундулуун, ооң уржуундан ажы-төл, ада-ие, дөргүл-төрел хилинчектенип чоруурун дидими-биле бижип, номчукчуга арттырып каан. Ол чогаалдары дээш шүгүмчүледип-даа чораан.
    С.Сүрүң-оолдуң «Авазынга даңгырак» — тыва литературада араганың коргунчуг уржуктарын шынныг чуруп көдүрген баштайгы калбак чогаал. Арага – ниитилел аарыы, ооң-биле демиселди улуг-бичии чон демниг чорутса дээре дээн чогаалчының бодалы бо хүннерге чедир күштүг болуп, харын-даа мурнунда турганындан-даа чидигленген.
   Чогаалчының “Авазынга даңгырак” деп тоожузунга үндезилээн «Кара дашка харыылыг» деп шиини режиссер Николай Ооржак тыва театрның сценазынга тургускаш, көрүкчүлерге чаңгыс эвес удаа бараалгадып келди.
  Бо удаада шиини сонуургаан Кызылдың болгаш республиканың школаларының өөреникчилери театр долдур чыглып кээп, шии көрген соонда, көрүкчүлер-биле ажык чугааны артистер кылганы кончуг ажыктыг болду.
   Артистерниң ойнаарын “Кайгамчык!” деп магадаардан башка, чүү деп чүү дээр.
  Хөй-ле улуг-даа, бичии-даа көрүкчүлер шииде көдүртүнген чидиг айтырыгга, чөрүлдээге база артистерниң күүселдезинге хамаарыштыр боттарының бодалдарын сагыш-сеткили хөлзээзинниг чугаалап турдулар. Шии үезинде чанымга өөреникчим мээң эктимге бажын салгаш: «Башкы, үне берейн бе? Бо шиини көрүксевейн тур мен…» — дээш, ишкирнигип ыглай бергенин сактып олурдум.
  Шиини көөрү, шынап-ла, аар-дыр, арагалаар чоруктуң уржуу ол хире даржыктыг болганы ол-дур. Арага дээш тынын бээринге белен ашаа Чамбалдайны (артист Борис Ооржак) үттеп-сургаар, эдип аар дээш кызыдып турар Борбак-Карак (Саяна Сат) анаа каң кадык боду езулуг кылыктыг, шугул кижи апарган. Элээр ашаа үнгеш, эзирик кээрге, кадай кижиге халалыг, бергезин. Шынап-ла, амыдыралда ындыг ышкажыгай, эзирик кижи көргеш, кижиниң чүрээ чайгаар-ла атпаңайнып олурар. Борбак-Карак харын-даа шыдажып, шаанга киир тутчуп чорааш, ашаан хайгаарап, эмнедип, эки орукче эккеп аар. Карбаңнааш бак чаңы чок-даа болза, хүннүң чыгыы эзирик чоруур Монгуш Самбыловичиниң (Омак Натпит-оол) ажы-төлү эктинден элеп, хырнындан аштаваза-даа, аажы-чаңының үрелип чоруурун ачазы эскербес. Оларның ужуп калган ачазын тургузу тырткылап турарын көргеш, баар саргыыр. Ол үеде Монгуш Самбыловичиниң кадайы аар аарыгдан шыдашпайн барган боор. Чараш-оол (Мерген Хомушку ) – харын-даа шыдамык, быжыг туруштуг болган төл. Чок болган авазынга берген даңгыраа-ның күштүү ол хире болган. Ава кижиге ынакшыл, эр кижи берген сөзүнге ээ болур деп чүве ол-дур. Эртем-билиглиг, езулуг чурттаар назынында Монгуш Самбыловичиниң элекке «аъдының бажының хоя бергениниң» хомуданчыын. Чечен-кыстың (Елена Ооржак) арагачы-даа бол, адазынга ынаан, ону эмнедип аар дээш кызып турарының шиитпирлиин. Чаш төлге ада-иези дег эргим чүве чок дээни ол ышкажыл! А бистиң чамдыкта төрүп алган уруг-дарыывыс дугайын уттупкаш, ийи-үш хондур, оон эртсе, айда-чылда арагалап туруп бээривистиң чөгенчиин. Чамбалдайның, Монгуш Самбыл-овичиниң удуртукчу даргаларының (артистер Дыртык Монгуш, Айдың Бады-Сагаан) ажылдакчыларынга хумагалыг, оларны эки кижилер кылып алыр дээш кызып турарының магалыын. Бо шагда кым кымче ынчаар ээ көрнүп, сургап чоруурул?!
   Чаш чүве Омак (Хумдож Монгуш), амыдыралды черле ындыг болур чүве ышкаш билип, арагалаар улустуң аажы-чаңын көрүп шоюккан: ачазының эзирии-даа, шала чуп чыдырда, ооң ырыктаажының баа үзүлгеш, уштунуп чыдып каары-даа – аңаа анаа хүн бүрүде болур ужурлуг чуртталга. А арага ишпес өг-бүлеге болза, бо болуушкун – коргунчуг, чүдек, кижи дүжевес, чаржынчыг амыдырал.
   Кижизидилге айтырыы бир дугаарында өг-бүледен эгелээр. Уруглар садтарынга, школаларга башкылар чеже-даа чагып, чылыг сеткип, сагыш аарып, сургап чорда, херек кырында бажыңында шын байдал сыр дедир – Чамбалдайның, Монгуш Самбыловичиниң өг-бүлелеринде ышкаш байдалдыг турда, арага ишпезиниң, ооң хоразының дугайын чеже-даа суртаалдаарга, эки түңнел үндүрери берге.
  Арагалаашкын-биле демиселди, мээң билирим, кандыг-даа аргалар-биле чорудуп турду. Шуурун буза шаап турганындан бээр талон системазынга чедир… Түңнел кандыгыл?!
  Суурлар бар-дыр, боттарының эгелээшкини-биле, кады-кожазын сургажып, арага сада берген кижини сойгалап, коргунчуг хамчыктан ойлаарының аргазын тып турар. Ындыг суурлардан үлегер алыры чугула.
  Чоннуң арагалаарындан өнчү киирип ап турар, бөрбек садыглар ээлериниң дугайында кандыг чугаа кылыр бис?! Төнмес-батпас байырлалдарда стол кырында чүзүн-бүрүн суксун делгеп алырывысты, сыгажып ижеривисти канчаар бис?!
  Ижерин черле шеглеп көрээли, оон башка угаан-медерели, мага-боду кадык,сагыш-сеткили чараш салгал арттырып каар дугайында чугаа кылыры берге апаар.
   Кенен төл Чараш-оолдуң Чамбалдайга буруузун минниринден эгелээн, Н.Ооржактың тургусканы «Кара дашка харыылыг» деп шиизи арагалаарын эмнеткен, эш-өөрүн чидирген Чамбалдайның бичии Чараш-оолдуң мурнунга дискек бажынга олуруп, буруузун сеткилинден миннип турары-биле шииниң чөрүл-дээзиниң ужур-утказы билдинип келди.

Лидия ООРЖАК, көрүкчү.
"Шын" солун № 31 2013 чылдың март 16, суббота.