Күрүне Думазының «чазак шагында» Тываның Баштыңы Ш. Кара-оолдуң школаларже эр башкыларны хаара туткан үлегерин чугаалашкан

Күрүне Думазының «чазак шагы» өөредилге болгаш эртем сайыды Ольга Васильеваның өөредилге адырында күрүне политиказының дугайында дыңнадыындан база парламентарийлерниң айтырыгларынга харыыларны берген тайылбырындан эгелээн. Депутат Борис Чернышев өөреникчилерге «интернеттиң багай салдарын» Москва чоогунда Ивантеевкага 15 харлыг элээди оолдуң чаңгыс классчыларынче база башкызынче халдаашкынын холбап, «эр кижизидилгениң чедишпезинде» деп демдеглээн. Ол эр башкыларның чедишпезин «улуг айтырыг» деп адааш, «өөредилге адырынче эр кижилерниң сонуургалын күштелдирип, школага башкылаарынче» кыйгырып, «башкылар белеткээр дээди өөредилге черлеринче тодаргай чиигелделерни бээрин» айыткан.

Школаларга эр башкылар хөй болур ужурлуг дээнинге сайыт чөпшээрешкен. «Чижээ, Тывада 40 харга чедир назылыг аныяк эр кижилерни школаларның удуртулгазынче хаара тудар шенелде төлевилелди чоруткан. Совет үеде көдээ школаларга ажылдап турган эр башкыларга элээн чиигелделер турган». Депутаттарга кандыг хоойлу хүлээп алырын айытпас мен, ынчалза-даа эр кижилерни хаара туткан школалар бар, ол ажылдап турар деп, сайыт немей демдеглээн.  

Ольга Васильева херээжен педагогика эрлерниинден ылгалдыг деп, ооң мурнунда чугаалаан. «Ону төөгү боду көргүзер. Эң баштай эр башкылар дыка хөй турган, оон үе өскерилген, холушкак составтыг апарган. Чоорту башкылаашкын ажылы херээжен башкыларныы болу берген. Ам көңгүс өске, аныяк оолдар, эр башкылар кээп эгелээни, дыка эки. Шынап-ла. дыка эки шимчээшкин. Мен мында багай чүве көрбейн тур мен, харын-даа шыдаар шаам-биле деткиир мен» - деп, сайыт чугаалаан. 

Васильева Тываның арга-дуржулгазы – школаларда удуртукчу составты эр башкылардан бүрүнү-биле хевирлээнинде деп чугаалан. Үш чыл бурунгаар Тываның Баштыңы ындыг саналды идип үндүрген. «Школа директорларының бир оралакчызы эр башкы болур, а ооң харыылаар адыры – партиотчу кижидизилге, Ада-чурттуң келир үеде камгалакчылары-биле ажыл. 

Эр кижи чок школа — долу эвес өг-бүле ышкаш. Эр кижи чокта келир үениң эр кижизин кижизидери - утка чок. Оолдарга эр кижиниң үлегерин чүнүң-биле-даа солуп шыдавас» - деп, Дээди Хуралга Айыткалынга ол демдеглээн. 2016 чылда республиканың школаларынче эгелеп чоруур «макаренколарны» хаара тудар комплекстиг хемчеглерни кылган.  

Чижээ, школалар директорларының база ооң оралакчыларының кадрлар курлавырын эр, херээжен башкыларның саналдааны-биле хевирлээн. Эр башкыларга ипотека чээлизин, чурттаар бажың тудуп алырынга чер участогун бээрин сайзырадыр ажылды «орук картазында» киирген. Өөреникчилер ортузунга корум-чурум үрээшкинин болдурбазы-биле школаларже иштики херектер албанының хоочуннарын база дайынчы хөделиишкиннер киржикчилерин хаара тудары чугула деп, республиканың удуртулгазы санап турар. Оон аңгыда «Тываның тулган эр башкызы» конкурсту база эрттирери чаңчыл болу берген.

Күрүне Думазының депутады Любовь Духанина «Газета.Ru»-биле чугаазында, школаларже эр башкыларны хаара тудары бир дугаар эвес чоруп турарын демдеглээн. «Ажы-төл кижизидилгезинге чүгле херээжен эвес, а эр кижилерниң киржилгези база херек. Эр кижилерни элээн негелделиг деп көөр болгаш, онза байдалдарда оларга идегеп болур. Школаже ажылдап киреринге эр кижиже улуг кичээнгейни салыры юридиктиг талазындан шын эвес апаар, ынчангаш башкылар составында деңнээшкинни өске арга-биле деткиир херек» - деп, парламентарий санаан. Духанина «Наследник» хуу школаның директору тургаш, ооң удуртканы албан черинде башкыларның 40 хуузу эр кижилер турганын чугаалаан. «Ындыг болзажок, Россияда ол көргүзүг 10 хире хуу» - деп, депутат айыткан. Россияда эр, кызындан хамаарылга чокка, көдээде башкыларны деткээн программаларны доктаамал киирип турарын ол немээн.  

Москваның 1561 дугаарлыг школазының директору Валерий Пазырин «Газете.Ru» солунга, найысылал эр башкыларга херек шупту байдалдарны тургусканын демдеглээн. «Өөредилгеде херээжен башкыларның хөйү шын, херек кырында ол 50- 50 болур ужурлуг. Эр кижилер школаларже барбайн турар дээрге, чөпшээрешпес мен. Өг-бүлениң эр ээзиниң хереглелинге дүүшкен эки шалың төлевирин Москва хандырган» - деп, Пазырин демдеглээн.

 Найысылал школазының баштыңының удуртканы өөредилге черинче аныяк эр башкылар бо-ла кээр, деп чугаалаан. «Школавыс улгадып турар, ажыл дилеп келген кижилер-биле албан чугаалажыр мен: 2017 чылдың чайынында 10 эр башкыны хүлээп алдым. Чугаалажыышкынны чорудуп тура, эр, кызынче көрбес мен: бодунуң мергежилин эки билири эң чугула. Школаларже эки эртем-билиглиг, аныяк солун оолдар кээп турар, бодунуң мергежилинге ажылдаксаан кижилерге эки төлевирни төлеп берип шыдаарым, эки» - деп, эксперт демдеглээн. 

Ооң мурнунда чылдарда, эр кижилер өг-бүлезин төлептии-биле хандырып шыдавазындан эпчоксунуп турганындан, айтырыглар турган деп, Пазырин эскериин чугаалаан. Бөгүнде байдал өскерилген, аныяк башкы немелде ажыл дилеп халывас апарган: оон-на мергежилинге хандыкшыл улгадыр деп, ол чугаалаан.  

Эр кижилер чүгле күш-ажыл биле күш-культура башкылары болур деп бодал шын эвезин Москва школазының директору айыткан. «Эр кижилер аразында эртемнерни хувааваан. Мээң школамда элээн каш төөгү, дыл, хөгжүм башкылары база дыка хөй математиктер база физиктер бар» — деп демдеглээн. 

ДЭШ ЭШУ Өөредилге институдунуң эртем специализи Наталия Любомирская «Газета.Ru» солунга, башкының мергежили херээженнерни кезээде хаара тудар деп демдеглээн. «Кыска ажыл хүнү, өг-бүлезинче кичээнгей салыр үениң бары — ол дээш школага ажылдаар. Школаларда эр кижилер чедишпези шын, ылаңгыя регионнарда школаларда эр кижилер күш-ажыл база күш-культура башкызы болгулаар»- деп, Любомирская шынзыткан.  

Күрүне башкыларның ажыл-мергежилин нептередиринге ам-даа хөйнү кылырынга эксперт бүзүрелдиг. «Шагда школаларга башкы эвес эртемниг оолдар келгилээр, ам аныяк специалистер школаже ажылдап кээрде башкы эртемни чедип алган болур. Башкарыкчы университеттерниң баазазынга немелде профессионал белеткел курстарын ажыдар херек, ону дооскан соонда кижилер башкылап болур кылдыр. МКУ-нуң биофак доозукчузу башкы университеди дооскан кижи-биле дөмей эртем-билиглиг» - деп, Любимирская чугаалаан.

Россияда башкылаашкын ажылы херээжен мергежил деп бодал барын социал психолог Наталья Варская тайылбырлаан. «Эр кижи бүрүзү-ле «херээжен» ажыл кылыксавас. Ындыг болзажок, революция мурнунда гимназияларга башкылаары, дворянның ажы-төлүн өөредири эр ажыл турган» - деп, ол «Газета.Ru»-га чугаалаан. 

Башкы ажылында эр кижилерни хоюзуп болур бир чүүл – өөреникчи уругларның талазындан улуг кичээнгей. Школаларда күш-культура азы физика башкызынга ынакшаан школачылар бо-ла турарын психолог чугаалаан. А херээжен башкыларын сонуургаар оолдар база тургулаар. «Мында башкы кижиден дыка хөй хамааржыр. Олар туруштуг «иммунитеттиг» болур ужурлуг: аарыг кижилеринге эмчилерниң хамаарылгазы ышкаш, школаның ажылдакчызы - өөреникчилеринге. Школаларже бодун туттунуп шыдавас, мөзү-бүдүжү турум эвес кижилерни албас. Ажылче хүлээп алырда тестированиени эрттирер херек» - деп, социал психолог чугаалаан. База ол ышкаш сеткил-сагыш хайныышкынының деңнелин көргүзер тестилер барын Варская немээн. 

 gazeta.ru