«Кышкы дүне чылгы манааш, хыйланмайн ырлап өстүм»

Шаандан тура эр кижиниң чорук-херээ аът-биле холбаалыг чораан. Ону чечен чогаалдардан-даа номчуп болур, чижээ, чылгычы кижиниң дугайында Бады-Байыр Тараа­чының «Кайгал» деп номунда: «Адавастайның үргүлчү-ле кончуг шыырак, чүгүрүк аъттар мунуп чоруурун Киваа, бичии хирезинде, эскерип чораан» — деп бижээни кончуг солун.  

Yстүнде киирген чижекте дег, мээң бөгүнгү маадырым  чыраа, саяк база чүгүрүк аъттар өстүрүп чоруур чылгычы Сергей Бады-Хооевич Ынаалай. «Эзир чурту — хаяда, кижи чурту — хонажында» деп чоннуң чеченинде сөглээни дег, ада-өгбезиниң көжүп-дүжүп чораан турлагларында оларның мал кадарып чораан чымыштыг ажылын ол уламчылаан. Эрзин, Тес – ооң өскен-төрээн делгемнери. Өг-бүлениң беш ажы-төлүнүң хеймери. Ачазы — совхоз, колхозтуң чылгы малын кадарып чораан хоочун чылгычы. Авазының ачазын Сангыы мөге дээр. Ооң ук-дөзүнде мөгелер бар болгаш Сергей Бады-Хооевичиниң  хоочуннар аразынга шүглүп чораан ужуру-даа ында.

Тывада ону танывас кижи ховар дизимзе, кандыг-даа хөөредиг турбас. Бо чылдың февраль 23-те Сергей Бады-Хооевич 59 харлаан.  Бежен ажыг чылдарны бодаарга, мыя бо чоок-даа ышкаш, бир бодаарга, оран дүвү ырак-даа ышкаш. Ол бичии чажындан-на мал аразынга өскен. Беш харлыг турда ачазы ону аът кырынга олуртканын хоочун чылгычы сактып чугаалап орар. А эзер дергизинден туттунуптар апаргаш-ла, ада-иезиниң бүзүрелдиг дузалакчызы апарган. Ол 9 харлыындан-на малчыннар байырлалының аът чарыштарынга чүгүрүк аъттарның мунукчузу болуп, киржип эгелээн. Ынчан ооң чылгы малга сонуургалы улам-на сорук кирип күштелген. Адазының  арга-дуржулгазын, чагыг-сүмезин ол  даңгырак кылдыр хүлээп алгаш, ону  үргүлчү сагып чоруур. Ооң ачазы чылгычылап турар шагда  чүгле тыва уксаалыг аъттар турган. А 1970 чылдардан бээр уксаажыдылга малы көстүп келген соонда тыва уксаалыг малывыс чоорту-ла эвээжээн. Россияның хоорайларындан келген аъттарны азыраары, эге дээрезинде, дыка берге. Тываның агаар-бойдузу соок, ол аъттарны аңаа чаңчыктырып өөредир дээш ажыл-ла хөй, чаш уруг-биле дөмей, ону карактаар, камгалаар.

Эр кижи биле чылгы мал кезээде тудуш чоруур. Хову сыңмас чылгылыг мен деп, ол кажан-даа мактанмайн чораан. Бодунуң кызымаа-биле, тура-соруу болгаш ажылгыры-биле чылгы малды өстүрүп чоруур чылгычы-дыр деп билдим.  Аъттарының аразында чарыштарга эртип келир чүгүрүктерлиг. Чаңгыс дүне малды кадарып, карактап хонары безин берге. Мал малдаары — эрес-кежээ, бурунгаар чүткүлдүг улустуң кылыр ажылы-дыр. «Кышкы дүне чылгы манааш, хыйланмайн ырлап өстүм» деп чогаалчы Степан Сарыг-оолдуң сөстеринде ханы утка-ла бар. Чылгыны чайын сериин тайгаже одарладып үндүрер, а күзүн тайгадан шынааже киирер. Кыштың кылын харынга белен чудавас, соок кышты ажып эрте бээр шыдамык мал. Эрзин, Тестиң таар оъттуг, делгем ховулары чылгы малдың өзүп көвүдээринге таарымчалыг. Чылгы малды азырап өстүрериниң талазы-биле хоочун чылгычының мергежили бедик. Мал кадарарда, аът чок болза, чадаг кижи кайын шыдаар.  Шаг-төөгүден бээр одар солуп көжерде, аян-чорук кылырда, мал-маган кадарарда чоннуң солуттунмас хөлгези аът мал чораан. 

Сергей Бады-Хооевич — республиканың алдарлыг, хоочун чылгычызы, хөй санныг уйнуктарының ынак кырган-ачазы. «Ада-иези кандыг болур, ажы-төлү ону дөзээр»,  хоочун чылгычының ажы-төлү эртем-билиглиг кижилер. Чылгы малды өстүреринге үлүг-хуузун киириштирип чоруурун өскелерге үлегер-чижек деп бодаар мен.

Мээң маадырым ышкаш мөзү-бүдүштүг, тура-соруктуг оолдар хөй боор деп идегеп, үстүнде бижээним чогаалчының мерген сөстерин киирдим: «Эр кижи аалдан үнгенде, бир мурнундува көөр, бир соондува көөр чүве болгай. Эр кижи  оруунуң углаан черинге барбаска, бир назыда дөңгүр көк буга бооп төрүттүнгеш, дөңгелик шашкылап чоруур чүве дээни кай. Эр бодуң эрзиг, эр угааның эки болуп көрем – дээш, Чымбыыжык даайы аптаразындан кара кыдат торгу тон, кадыг идиктер, дордум кур уштуп, Кивааже сунган. – Мен  хүнүн манаан, хүүрээн даянган кырган кижи мону канчаар мен, сен эдилеп кал» — деп чылгычы чээнинге даайы чагыын берген. «Эрниң эрези чадап каан кончуг Көк-Тарбылаңны эргек дег бичии оол сен аксыңга бактаап, аадыыңга адып, сүрүп алган малдарыңны төлештирип алдың, көрбеспе. Эки эрниң ажыттап дергилээн эъдин чип шыдаар эр-дир сен – деп, Адавастай Кивааны мактап каан. — Ам бо-ла-дыр. Мурнуу Каргыраа сынында, одаг баарында честезиниң чагыг-сөзүн дыңнап олурары…». Бо чогаалда бөдүүн араттарның амыдыралын, ажыл-ижин тодаргайы-биле бижээн. Чылгы малга ынак, дидим, дузааргак чылгычылар боттары ышкаш бөдүүн улуска бай-хөреңгитеннерниң аъттарын   үзе сүргеш, оларга үлеп берип чораанын бо чижектен көрүп болур. Эр кижи ол хире тура-соруктуг, төрээн чуртун, төрел чонун камгалап шыдаарын көргүскен.

Алдар атты бодунуң кызымак күш-ажылы-биле чедип алган маадырны силерге, каксы-даа бол, таныштырдым. 

Анисья Тюлюш.

"Шын" солун