“Дорт харылзааның” айтырыглары: өскүстерниң эрге-ажыы...

Май 24-те «Шын» солуннуң редакциязынга өскүс уругларның эрге-ажыын камгалаарының талазы-биле ээлчеглиг «дорт харылзаа» болуп эрткен. Аңаа ТР-ниң Өг-бүле болгаш уруглар херектериниң талазы-биле агентилелдиң даргазы Наталья Күске-Караевна Ховалыг, Уруглар ажаалда-тежээлдезиниң болгаш өг-бүле талазы-биле килдис начальниги Саяна Николаевна Очур, агентилелдиң консультантызы – кол бухгалтер Урана Даңзы-Белековна Хомушку киришкен. Интернет четкизиниң Фейсбук, Вконтакте арыннарынга ук хемчег дугайында чарлал бериптеривиске, ийи өскүс оол болгаш Чөөн-Хемчик кожууннуң Чадаана, Шеминиң чурттакчылары идепкейлиг болуп, ырак черден албан-биле «дорт харылзаага» киржири-биле чедип келгени айтырыг кайы хире чугула дээрзин херечилээн. Бо удаада база «дорт харылзаа» изиг-изиг эрткен. Бүгү республикадан чурттакчы чон долгап, өскүс уруглар дугайында билип алыксаан айтырыгларын телефон дамчыштыр салып, специа-листерниң харыыларын алганнар.


Бапый-оол Кызыл-оолович Ондар, Кызыл хоорай:

— Ийи өскүс уруг азырап турар мен. Бажың хөлезилеп алган чурттап турар бис. Өскүс уругларга чурттаар бажың-балгат талазы-биле тайылбырдан берип көрүңерем? 10 харлыг өскүс уруумга чайгы дыштанылгада лагерьже путевка төлевирлиг болур бе?

Наталья Ховалыг, ТР-ниң Өг-бүле болгаш уруглар херектериниң талазы-биле агентилелдиң даргазы:

— Өскүс уруг 14 хар чеде бээрге, бистиң агентилелге чедип кээриңерге, бажың оочурунга бүрүткелди эртер. Ооң мурнунда оочурлап турган болза, оочурнуң дугаары ол хевээр артып каар. Акшаландырыышкынны федералдыг бюджеттен хандырып турар. 10 харлыг урууңарны чайгы дыштанылгаже чорудуп болур бис. Бистиң агентилелче 14 шактан 16 шакка чедир специалистерге келгеш, чогуур документилерни (эмчи эрткениниң дугайында база) ап алгаш, чедип келир силер. Путевкаларны халас үндезинге бээр бис.

Елена Ким-ооловна, Кызыл хоорай:

— Өскүс дуңмаларым бажың оочурунда шагда туруп алган, оочур талазы-биле кайнаар барып билип ап болурул? Дуңмаларым бирээзи 26 харлыг, ТКУ-нуң студентизи, чурттаар оран-сава чок.

Наталья Ховалыг:

— 2013 чылдың январь 1-ден эгелеп өскүс уругларны чурттаар оран-сава, бажың-биле хандырарын агентилел харыылаар апарган. Мэрияга турган оочурну агентилелче ап алган бис, хайгааралга ап, оочур езугаар бээр бис. 26 харлыг дуңмаңар назы хары-биле алыр болза, бир дугаар бажың-биле хандыртынар кижи-дир. Бо адрестен билип ап болурун сүмеледивис, Кызыл хоорай, Кочетов кудумчузу, 155, тел. 3-02-99.

Алдынай Бады-Хоо, Кызыл хоорай:

— Өскүс уругларга тускай садик туттунар бе?

Наталья Ховалыг:

— Өскүс уругларга садик тускайлаары көрдүнмээн. Өскүс уругларны шуптузун өг-бүлелерже тургузар дээн. Аргалыг-ла болза боттарының төрүп каан өг-бүлезинге өссүн, ада-ие-биле ажылдарны чорудар сорулга салдынган. Ада-иезиниң хайгааралы чок уругларны өг-бүле-леринче эгидер, а өскүс уругларны хайгааралга алыр, оларны өг-бүлелерге тургузар.

Чаяна Базыр-оол, Кызыл хоорай:

— 14 харлаар өскүс уругга пас-порт алырда, кандыг документилер херегил?

Наталья Ховалыг:

— Кызыл хоорайда, Бай-Хаак кудумчузунуң 6 дугаар бажыңда, килдистиң даргазы Шончалай Ыдым-ооловна Монгушка чеде бергеш, тайылбырны ап алыр.

Саая Алдынай, Бай-Тайга кожуун:

— Акым чок болганындан бээр 1 чыл ажа берген, уруу артып калган. Иези ажыл-агый чок, тояап чоруур. Кожууннуң харагалзал килдизинге баргаш, ол уругга опека кылдыртып алыр дээримге, 2013 чылдан эгелеп кылбайн барган дээр.

Наталья Ховалыг:

— Силерниң кожуунда ажаалда-тежээлде болгаш харагалзал килдизиниң даргазы Челээш Борбак-оолович-биле харылзашкаш, 5 харлыг уругнуң салым-чолун 1 ай дургузунда шиитпирлеп, харыыны бээр бис.


Надежда Чоодуевна Монгуш, Таңды кожуун:

— Уйнуумну азырап алыр дээш документилер дужаап каан мен, ооң харыызын кайы хире үе дургузунда манаар мен? Бистиң кожуунда ажаалда-тежээлде болгаш харагалзал килдизиниң даргазы Вера Доржуевнаның ажылдакчыларының чон-биле чугаалажыры каржы-хажагай.

Наталья Ховалыг:

— Силерниң киирген билдириишкиниңерни килдис бир ай дургузунда харыылаар ужурлуг. Таңды кожууннуң ажаалда-тежээлде болгаш харагалзал килдизиниң даргазы-биле харылзажыпкаш, 1 ай эртпээнде, боттарывыс талавыстан айтырыыңарны кичээнгей ап, харыы-зын дүргедедиптер бис.

Виктория Серен, Кызыл хоорай:

— Өскүс уругларга бажыңнар туттунуп турар ирги бе, оочур кызырлып турар бе?

Наталья Ховалыг:

— Агентилелдиң мурнундан Чазакче доктаал белеткеп турар бис. Агентилелге бажың бээр эргени бериптерге, кожууннарда, Кызыл хоорайда бүрүткелде турар өскүс-терни хайгааралга алгаш, чонга билдингир, ажык болдурары-биле, массалыг информация чепсектеринге, ылаңгыя солун-сеткүүлге парлаар бис. Бажың-балгаттарның туттунуп турар байдалы дээр болза, эрткен чылын 105 өскүс уругну, бо чылын ниитизи-биле 282 уругну чурттаар оран-сава-биле хандырар.Кожууннар аайы-биле ол көргүзүг-лер аңгы-аңгы. Чаа хоойлу езугаар алыр болза, мооң мурнунда бажыңнарны хуужудулгаже берип турган, ам социал керээ езугаар ону бээр. Агентилелдиң специализи Саяна Николаевнага баргаш, ол айтырыыңарны көдүрүп болур силер.

Валентина Ховалыговна Минчит-оол, Чаа-Хөл кожуун:

— Мээң уруумну өөнүң ээзи эндеп каан, уруум уруг азырап алган турган. Уйнуумну 4 харга чедир азырап тур мен. Ооң фамилиязы ачазының адында. Фамилиязын өскертир дээш билдириишкин бижииримге, 1 чыл дургузунда харыызы чок.

Наталья Ховалыг:

— Силерниң ол айтырыыңарны кожуун деңнелинге килдис даргазы шиитпирлептер ужурлуг. Олар-биле харылзашкаш, чүге ындыг үр үениң дургузунда харыы бербейн турарыл, чылдагаанын тодарадыптар бис.

Саяна Очур, агентилелдиң Уруглар ажаалда-тежээлдезиниң болгаш өг-бүле талазы-биле килдис начальниги:

— Хоойлу езугаар, чүгле азырап алган таварылгада бичии уругнуң фамилия, адын, төрүттүнген чыл чурагайларын өскертип болур. Таварылгалар аңгы-аңгы болур, ынчангаш документилерни өөренип көрүп тургаш, чөпшээрелди база берип болур.

Дагба Алимаа Нарын-ооловна, Бай-Тайга кожуун:

— Азыракчы (опекун) мен, азырап турар оглум бар. 17 хар чеде берген, бажың-балгат алыр үези келген, а оглум суурга чурттаксавас мен, хоорайга чурттаар мен дээр.

Наталья Ховалыг:

— Хоойлу езугаар алыр болза, бодунуң чурттап турар черинге 5 чылдан эвээш эвес хуусаада албан чурттаар ужурлуг. Ынчангаш бажың-балгат бээрде, ол кижиниң доктаамал чурттап турган черинге бээр. Бир эвес бичии оглуңар 18 хар чеде бээр болза, ол боду каяа чурттаксап турар күзелин чугаалап болур. Бажыңны алган соонда, 5 чыл дургузунда садарын чөпшээревес.

Марьяна Тадар-ооловна Ондар, Шамбалыг суур:

— Мээң хайгааралымда 3 бүдүн өскүс дуңмалыг мен. Назы-хары чеде берген (30, 26, 23), оларның чурттаар бажыңнары-даа чок. 23, 26 харлыг дуңмаларым бичиизинде-ле оочурлуг. Оода кайы-бирээзин чурттаар бажың-биле хандырып бээр аргазы бар ирги бе?

Наталья Ховалыг:

— 18 хар ажа берген, 26, 30 харлыг улус улуг улустар кылдыр санаттынып турар боор. Чаа хоойлу-биле алырга, уругларны 14 хардан 18 харга чедир оочурга тургузар, 18 хар чеде бээрге, бажың бээр. РФ-тиң девискээринге ук хоойлу 2013 чылдың январь 1-ден эгелеп күш кире берген. Силерниң 23, 26 харлыг дуңмаларыңарның бичиизинде туруп алган оочуру кайнаар-даа чиде бербес, бажың-балгат алгыжеге чедир хайгааралга турар.

Светлана Дүдеп-Доржуевна Монгуш, Чадаана хоорай:

— Бичии өскүс уйнуумну азырап турар мен, ол 19 харлыг. Хар-назыным улгады берген болгаш, 9 класс доозарга, Кызылдың авто-орук техникумунга төлевирлиг өөредип, бо чылын түреп доостурдум. Улаштыр дээди өөредилге черинче төлевир чок киирип алыр дээш кызып турар мен. Бажың-балгат оочурунга-даа тургузуп албаан бис?

Наталья Ховалыг:

— Бо чылын ЕГЭ (чаңгыс аай күрүне шылгалдалары) экзаменин дужаар билдириишкинни кииргеш, дужааган соонда, ооң харыызын алгаш, дээди өөредилге черлеринче, диплому болгаш кол-ла чүве ЕГЭ-ниң харыызын алгаш дужаар. ЕГЭ-ни албан дужаап алыр, ооң харыызы чокта болдунмас. Бо хүн-де бар хоойлу езугаар, өөредилге черинче конкурстан дашкаар, бюджеттен олутче кирер, долу күрүне хандырылгазынче кире бээр, өскүс уругларга чиигелделер хөй көрдүн-ген. Өскүс дугайында шупту документилерин бадыткап каан, ЕГЭ-ниң хоолгазын 3 дээди өөредилге черлеринче дужаап болур. ЕГЭ-ни дужаап шыдавайн баар болза, ол болдунмас.

Уйнууңар 19 харлапкан болза, ооң мурнунда Чадаанага-даа оочурга черле турбаан-дыр. Силер Чадаанада килдис даргазынга чеде бериңер, боттарыңар оочурга турбаан-даа болзуңарза, ол килдистиң ажылдакчылары тургузуп каан бооп чадавас. Чамдык боттарының ажылынга ээ-харыысалгалыг кижилер өскүс уруглар чедип кээрге-ле, оочурга тургузуп каап турар таварылгалар бар. Олар өскүс уругларны оочурга тургузар бүрүн эргелиг болуп турар. Кижи бүрүзүнүң ажылынга харыысалгазы аңгы, чүгле акша-төгериин бериптер эвес, а бүрүнү-биле оларның ада-иезиниң бажың-балгады турган болза, ону камгалап бээр дорт хүлээлгези-дир. Силерниң таварылгаңарда бажың оочурунга тургусканын айтырар-дыр силер. Тургуспаан болза хоойлу езугаар 18 харга чедир бүрүткээр турган. Yези эрте берген болуп турар-дыр.

Урана Хомушку, агентилелдиң консультантызы – кол бухгалтер:

— Төлеп өөредип турганын бадыткап турар квитанцияларыңар бар болза, үндүрүг инспекциязынга чеде бергеш, кижи бүрүзүнүң байдалы аңгы-аңгы болганда, оларның өөредилгезиниң төлевирин каш хуу-зун эгидип бээри база аңгы болур. Компенсация акшазын эгидип алыр эргеңер бар.

Зоя Монгуш, Сукпак суур:

— Мен 3 бичии уруг хайгаарап азырап турар мен. Бажың оочурунга эгезинде ажаалда-тежээлде болгаш харагалзал килдизинге турар бе? Сукпакта чурттап турар паспорт алган уруумга оочурлаар деп турар мен.

Наталья Ховалыг:

— 3 бичии чашты хайгаарап турар силер, ынчаарга Кызыл кожууннуң ажаалда-тежээлде болгаш харагалзал килдизиниң даргазынга чеде бергеш, 17, 15 харлыг ийи оглуңарны бажың оочурунга албан бүрүткедир силер, чүге дээрге, үези чедип келген-дир. 18 хар соонда бажың алыр эргелиг апаар. Улуг уруу-ңар Чадаанага оочурга бүрүткедип алган болза ажырбас. БТИ, Бүрүткел палатадан справка, документилер дужаавас, бистер электроннуг документилер солчулгазы-биле боттарывыс дилеп, негептер бис.

Азияна Алексеевна Күжүгет, Кызыл кожуун:

— Культура адырында ажылдап турар мен. Бодум 29 харлыг, 3 ажы-төлдүг мен. Немей уруглар азырап алыр күзелдиг мен?

Наталья Ховалыг:

— Уругларны өг-бүлелерже бээрде, баштайында шупту чогуур чүүлдерни чыып алыр бис. Билдириишкин киирген соонда, силерниң чурттап орар оран-саваңар, акша-шалыңыңар байдалын өөренип көөр апаар. Хоойлу езугаар, бир эвес ап турар акша-шалыңыңар чедишпес, чурттап турар бажың-балгадыңар бичии болза, ынчан болдунмас.

Чодураа Ильинична Меңниг, Кур-Чер суур:

— Мээң дуңмам 26 харлыг, бажың оочурунга 2010 чылда документилерин дужаап каан, амдыгаа чедир харыы чок, прокуратурадан «дилегни ойталаан» деп харыы берген.

Саяна Очур:

— 2010 чылда бүрүткелге турган үеңерде дуңмаңар 24 харлыг турган. Күш кире берген хоойлу езугаар 18 харга чедир уругларны учетка бүрүт-кээр, 23 харга чедир ол уругларны бажың-балгат-биле хандырар турган. Күрүнеден бажың-балгат-биле дузалаар барымдаа чок болуп турар. Хоойлуда хар-назынының аайы-биле айтыышкында дорт айтып каан.

Чойган Калдар-ооловна Саая, Шамбалыг суур:

— Кады төрээн дуңмамның уруун азырап алыр дээш документилерни дужааганындан бээр ийи ай ажа берген, мынчага чедир харыызы чок. Орулгавыс чок дээр. Көдээ суурда кандыг орулга бар боорул аан. Бодум ийи ажы-төлдүг мен. Чурттап турар оран-савамны хынааш, эки дээн. Ынчалза-даа мал-маганныг мен. Мал-маганның орулгазын айтып болур бе?

Наталья Ховалыг:

— Силерниң кожуунда килдизиңер хоойлу езугаар көрдүнген документилерни негеп турары ол-дур. Кандыг чылдагаан-биле харыызын саададып турарын, харыызын дүр-ген бээрин кичээнгейге алыр мен. Мал-маган орулгазының санын санап болур кылдыр, Чазак деңнелинге доктаал белеткээр-дир бис. Кажан Чазак хүлээп алырга, ынчан ол мал-маган орулгазын хүлээп ап турар кылдыр киирер-дир бис. Ынчалза-даа федералдыг хоойлуда уруг азырап алыр деп турар өг-бүлелерниң шупту даңзыда кирген документилерин, негелделерин күүседир апаар бис. Ол айтырыгны өөренип көргеш, бир-ле аргазын тывар бис. Хоргадал чериниң ажылдакчылары хоойлуну хажыдыпкан-дыр, эге чадазында документилерни четчелеп, уруг азырап алыр доктаалды холуңарга ап алгаш, бичии чашка идик-хепти садып, авазы-дыр мен дээр турган силер. Эртежик шиитпирлеп кааптарга, херек кырында хоойлуга дүүшпес болур-дур. Хоойлуну черле сагып өөренип алыр болзувусса эки-дир ийин. Бистер ол хоойлуну сагывайн баар болзувусса, дөмей-ле прокуратура негеп, хынай бээр. Уругларның салым-чолун шупту чогуур ужурлуг албан черлеринде шыңгыы хыналдада турар. Бүдүн Тывада мал-маган азырап турар өг-бүлелер хөй болганда, ол талазы-биле черле чогуур ужурлуг ажылды чорудар бис.

Айлана Кыргыс, Чаа-Хөл суур:

— Азыракчы мен, оолдар хайгаарап турар мен, оларның авазы 2 дугаар бөлүктүң инвалиди, ачазы ада эргезин казыттырган. Бир эвес авазы мээң оолдарым-дыр дээш менден дедир негээр болза, ол ава кижиниң эргези бар бе? Мээң эргем кандыг ирги?

Саяна Очур:

— Өг-бүле хоойлузу езугаар ие кижи уруун кайы-даа үеде дедир ап алыр эргелиг. Инвалид-даа болза, РФ-тиң Президентизиниң чорудуп турар политиказы шупту уруглар боттарының өг-бүлелеринге өзер ужурлуг деп дорт сорулганы салган. РФ-тиң девискээринде ажы-төл өске улус хайгааралынга турбас, долузу-биле хан-төрээн ада-иезиниң чанынга өссүн дээн. Ада-ие ажы-төлүн азырап шыдавас, угаан-медерел, сагыш-сеткил талазы-биле кошкак, тыртар, моораар, нерв аарыглыг болза, бо таварылгада өске болур. Бисте тускай доктаал бар, ында уругларга айыыл тургузуп болур, оларны азырап шыдавас кижилерниң аарыгларының киир бижиттинген даңзызы бар. Бир эвес даңзыда ол аарыглар кирбейн турар болза, аваның уруун дедир алырынга шаптараазын чок.

Наталья Донгак, Шеми суур:

— 3 өскүс уругну азырап турар мен. Чаңгыс бажыңны үш кижиге үлештир берипкен, оочурга туруп чадап кааннар. Хөй үлүү чүгле улуг угбазында. Бичии уруглар үлүүн угбазынга берипкен. Ийи дугаар уруум дээди эртем черин доозуп алган, эрткен чылдан эгелеп бажың оочурунда. Ам 23 харлыг, оочуру кажан болур ирги? Ийи дугаар уруум 17 харлыг, оочурга туруп болур бе?

Наталья Күске-Караевна:

— Ийе, ийи дугаар урууңар оочурга турар назы-хары чеде берген, албан туруп алзын. Хоойлу езугаар 18 харга чедир бүрүткээр турган. 23 харлыг урууңар эрткен чылын туруп алган болза, үези эрте берген болуп турар-дыр. Ол үеде Кур-Чер суурнуң ажаалда-тежээлде болгаш харагалзал килдизиниң ажылдакчыларындан оочурга тургусканын айтырар болзуңарза эки. Ада-иезиниң бажыңында үлүглүг турган болза, ол уругнуң чурттаар оран-савазы турган деп санаттынар. Ийи угбашкы дуңмазын оочурга тургузуп болур-дур.

Саяна Очур:

— Уругларның үлүглерин чарыптар болза, чогуур хемчээли үнүп келир. Ада-иезиниң бажыңының шөлүнүң хемчээлин база көөр, 3 уругга чарыптарга, уруг бүрүзүнге 18 кв метр эвээжей бээр болза, ол уругнуң чурттаар оран-савазы негелдеге дүүшпес, бажың алыр эргелиг апаар, а бир эвес көвүдей бээр болза, ол урууңар өскүс кылдыр бажың алыр барымдаа чок деп санаттынар.

Светлана Биче-оол, Чаа-Хөл кожуун, Булуң-Терек суур:

- Өскүс ийи оол азырап турар мен, авазы хоорайга чурттап турган. Каа-Хемде Коммунарлар кудумчузунда ниити чуртталга бажыңында чурттап турган. Оглумга эрткен чылын, шериг соонда сертификат берген, ам июньда чурттап турар черин бузар деп барган. Сертификат чүгле чаңгыс кижиниң адында болуп турар, 11 харлыг дуңмазының ады чок. Сертификатка Кызыл хоорайдан бажың тывылбас-тыр.

Наталья Ховалыг:

— 11 харлыг оглуңарны 14 хар чеде бээрге, оочурга тургузуп алыр силер. Улуг оглуңарның 482616 муң рубль түңнүг сертификады бар болганда, чүгле силерден хамааржыр. Ол сертификаттың акшазы хүн бүрүде үнези кудулап турар. Бо акшаның түңү-биле албан Кызылга эвес, Каа-Хем, Сукпактан бажың тып алыр аргазы бар. РФ-тиң регионнар хөгжүлдезиниң талазы-биле яамы бар, квартал санында шупту РФ-тиң субъектилеринде бажыңның 1 дөрбелчин метрниң өртээн тургузуп турар. Бо үеде 1 дөрбелчин метрниң өртээ 32, 500 муң рубль. Бажыңнар өртээ өзүп турар болганда, Кызыл хоорайга бо өртекке дүрген бажың тывары берге. Өскүс дуңмазын Чаа-Хөлде ажаалда-тежээлде болгаш харагалзал килдизинге бажың оочурунга билдириишкин киирип тургузуп каарга, ол биске дорт чедип келир.

«Дорт харылзаа» мындыг хевирлиг «изиг-изиг» эрткен. Өскүс уругларның эрге-ажыын камгалаарының талазы-биле айтырыглар республикада чидиг турар. Кээп турган айтырыгларның хөй кезии өскүс уругларның чурттаар оран-савазының дугайында. «Дорт харылзааның» уланчызын дараазында солун үндүрүлгелеринден номчуур силер.

Шончалай Ховалыг.

Алдын-Херел Апыкааның тырттырган чуруктары.

"Шын" солун № 62 2013 чылдың июнь 1, суббота.